Å omorganisere produksjonen for å tena livet, ikkje profitten
av Jason Hickel
På GRIP-forelesinga 2025 kritiserte Jason Hickel dei rådande utviklingsmodellane og hevda at suverenitet for det globale sør krev brot med utbyttande kapitalisme gjennom økososialistiske overgangar. I denne samtalen i etterkant la han vekt på den kapitalistiske verdilova som kjelda til økologiske og sosiale kriser, og han tok til orde for demokratisert finans og offentleg kontroll over produksjon.
Den 15. mai 2025 heldt økonomisk antropolog, motvekst-teoretikar og forfattar av bøker som Less is More, Jason Hickel, ei provoserande førelesing som del av den tredje årlege GRIP-forelesinga ved Universitetet i Bergen, sponsa av Rosa Luxemburg-stiftinga sitt Brussel-kontor. I presentasjonen «The Struggle for Development in the Twenty-First Century» tok Hickel eit oppgjer med ideen om at utvikling i det globale sør kan skje innanfor logikken til utbyttande kapitalisme og økonomisk imperialisme. Han hevda at det berre er gjennom rørsler for økonomisk sjølvråderett og ein økososialistisk overgang at det er mogleg å koma seg ut av dei nykoloniale utbyttingsfellene.
Etter konferansen snakka han med Don Kalb, Maria Dyveke Styve og Federico Tomasone om konkrete politiske strategiar i kampen for klima- og fordelingsrettferd. Samtalen dreidde seg om liberalismen sine motseiingar, dei økologiske og sosiale krisene i global kapitalisme, og moglegheitene for ein demokratisk-sosialistisk framtid. Hickel delte sitt utviklande syn på marxistisk teori, kritiserte grensene ved horisontale politiske former, og understreka kor prekært det er å byggja nye politiske reiskap som kan svara på det planetære naudstilhøvet.
DK: I går hevda du at det er avgjerande å tenkje nytt om den russiske revolusjonen og historia til Kina — ikkje berre for internasjonal politikk, men òg for arbeidarklassepolitikk og global fridom. Det slo meg at forteljinga di har utvikla seg til ei meir openbert anti-liberal tolking av den nære historia. Det var ikkje så tydeleg i The Divide, men det kom klart fram i førelesinga di. Har du flytta deg i retning av ei meir marxistisk tolking?
Ja, eg meiner det er rettvist å seie. To ting skjer. For det første har analysen min skjerpa seg over tid. For det andre, då eg skreiv The Divide, vende eg meg til eit publikum som i stor grad var lite kjent med — og ofte ukomfortabel med — marxistisk eller sosialistisk språk. Eg ville kommunisere effektivt med folk som arbeidde innan internasjonal utvikling, mange av dei skeptiske til det dei oppfatta som ideologiske merkelappar.
Den strategiske avgjerda hadde ein kostnad: The Divide omgår i stor grad spørsmålet om sosialisme, sjølv om mange av landa eg diskuterer var sosialistiske eller engasjerte i kommunistiske revolusjonar. Det fråværet svekkar analysen. Ein kan ikkje fullt ut forstå historia om global ulikskap utan å ta opp forsøka frå sosialistiske revolusjonar og den alliansefrie rørsla på å bryte ut av kapitalistisk imperialisme og gjennomføre alternative utviklingsmodellar, etterfølgd av den voldsame vestlege motreaksjonen som tok form som den kalde krigen.
Sidan då har eg i aukande grad brukt omgrep som kapitalen sin verdilov, som eg no ser som sentral for å forklare våre økologiske og sosiale kriser. Vi lever i ei verd med enormt produktivt potensial, og likevel står vi overfor naud og økologisk samanbrot. Kvifor? Fordi under kapitalismen skjer produksjon berre då og der det er lønsamt. Sosiale og økologiske behov kjem i andre rekke etter avkastninga til kapitalen.
DK: Det var nettopp det som slo meg. Eg samanlikna arbeidet ditt med David Graeber sitt. De startar begge i antropologi og utvidar til politikk, men den avgjerande skilnaden, meiner eg, er at du grip verdilova — medan Graeber, som anarkist, ofte unngår ho. Vil du seie deg einig i at samtida tvingar oss til å ta tilbake sentrale marxistiske omgrep og kommunisere dei til eit yngre publikum?
Heilt klart. Som forskarar bør vi bruke dei beste verktøya vi har til å forklare den materielle røyndomen — og marxistiske omgrep er framleis analytisk kraftfulle. Vi er i ein situasjon der desse verktøya kan gjeninnførast og populariserast på nye måtar.
David Graeber var ein briljant og usedvanleg kreativ tenkjar, og eg lærte mykje av han — både som ven og som forskar. Men du har rett i at han nærma seg politisk økonomi på ein annan måte. I det seinare arbeidet sitt, særleg The Dawn of Everything, byrja han å erkjenne avgrensingane ved anarkistiske organiseringsmodellar som horisontalisme. Han såg behovet for funksjonelle hierarki — strukturar som faktisk kan få ting gjort utan å svikte egalitære prinsipp.
DK: Det knyter seg til eit anna spørsmål. I 2011 klarte ikkje den populistiske venstresida å føreseie det eg ville kalle ein global motrevolusjon. Det vi ser i dag er ikkje berre ein renessanse for fascisme — det er eit breiare anti-liberalt og anti-nyliberalt opprør. Nokre krefter er anti-woke, andre anti-globalistiske, og dei deler ikkje alltid ein samanhengande ideologi, men noko av straumen er anti-liberal og potensielt anti-kapitalistisk òg. Korleis held arbeidet ditt seg til denne komplekse reaksjonen?
Det er paradoksalt. På eitt vis verkar dette som den dårlegaste tida å snakke om sosialisme. Men på eit anna vis er det nettopp den rette tida — fordi liberalismen openbert kollapsar, og framveksten av høgrepopulisme er eit symptom på det samanbrotet.
Liberalismen påstår at ho forsvarar universelle rettar, likskap og miljøvern, men ho held likevel fast ved ein produksjonsmodell dominert av kapital og profittmaksimering. Kvar gong desse to forpliktingane kolliderer, vel liberale leiarar kapitalen — og alle ser hykleriet. Det er grunnen til at liberalismen mistar legitimitet. Faren er at misnøgde arbeidarar, i mangel på eit truverdig venstrealternativ, trekkjast mot høgrenasjonalistiske forteljingar — framandfiendtlege konspirasjonsteoriar, syndebukk-tenking mot innvandrarar, og så vidare. Fascistar tilbyr ikkje reelle løysingar, men dei fyller eit tomrom som dei liberale og til dels sosialdemokratiske partia har etterlate seg, sidan dei har gitt opp ein strukturell kritikk av kapitalismen.
Vi treng eit demokratisk sosialistisk alternativ som tek opp dei grunnleggjande motseiingane i kapitalismen, inkludert den økologiske irrasjonaliteten. Men å byggje eit slikt alternativ krev reelle politiske køyretøy — ikkje berre protestrørsler, men massebaserte parti med djupe røter i arbeidarklassen.
DK: Lat oss gå tilbake til ideen om verdilova. Du var innom ho tidlegare, men kan du forklare kvifor ho er så avgjerande for å forstå krisene vi står i dag?
Verdilova forklarar kvifor vi opplever mangel på sosialt og økologisk nødvendige varer, sjølv i ei tid med uovertruffen produksjonskapasitet. Under kapitalismen blir produksjon ikkje styrt av menneskelege eller økologiske behov, men av lønsemd. Om noko ikkje er lønsamt, blir det ikkje produsert — uansett kor naudsynt det er.
Ta den grøne omstillinga. Vi har kunnskapen, arbeidskrafta og ressursane til raskt å byggje ut fornybar energi-infrastruktur, rehabilitere bygg og utvide kollektivtransport. Men dette er ikkje lønsame investeringar, så kapitalen finansierer dei ikkje. Samstundes held vi fram med å produsere luksusvarer, fossilt brensel og våpen — ting som aktivt skadar menneske og natur — fordi dei er lønsame. Dette paradokset ligg i kjernen av det økologiske samanbrotet vårt.
Det er merkeleg: når folk snakkar om mangel, viser dei ofte til den sosialistiske verda, utan å nemne sanksjonane og blokkadane desse økonomiane stod overfor, sjølv om dei sosiale resultata deira var betre enn dei kapitalistiske. I dag er det kapitalismen sjølv som skapar kronisk mangel — på rimelege bustader, helsetenester, utdanning og grøn teknologi. Dette er ein direkte konsekvens av verdilova. Vi må overvinne ho om vi skal overleve.
FT: Det leier meg til Europa. EU har prøvd å fremje ein grønkapitalistisk agenda dei siste åra, men no ser vi eit stort skifte mot militarisering. Det slående er at denne agendaen blir leia av folk som kallar seg liberale. Starmer i Storbritannia, til dømes, står i spissen. Det same gjeld i Europaparlamentet. Korleis tolkar du denne utviklinga?
Det er djupt uroande. I årevis har europeiske leiarar sagt at det ikkje finst pengar til avkarbonisering, offentlege tenester eller sosiale tryggingsnett — fordi vi måtte halde underskot og gjeldsgrad nede for å sikre prisstabilitet. Men plutseleg, når det gjeld militarisering, blir desse reglane kasta til side. Då er dei klare til å bruke billionar på våpen og forsvar.
Dette avslører noko avgjerande: underskotsreglane handla aldri om økonomi. Dei var politiske verktøy for å hindre investeringar i sosiale og økologiske mål, samstundes som dei oppretthaldt ein kunstig knappheit på offentlege gode. No som militærutgifter er politisk tenlege og lønsame, forsvinn grensene. Det er eit svik mot arbeidarklassen og kommande generasjonar.
I tillegg er analysen deira feilslått. Dei ser ut til å tru at militarisering vil gi Europa sjølvråderett og tryggleik, men sann suverenitet ville krevje ein total nytenking av Europas geopolitikk. Det ville bety å ta avstand frå USA og søkje integrasjon og fredeleg samarbeid med resten av det eurasiske kontinentet — inkludert Kina — og det globale sør. I staden er europeiske elitar fanga i logikken til amerikansk hegemonisme. Vest-Europa har i fleire tiår vore behandla som ein framskoten base for USAs militærstrategi. Tyskland, til dømes, er fullt av amerikanske basar. USA vil at Europa skal antagonisere Austen — men dette tener USA, ikkje Europa. Vi må avvise dette. Europas eigentlege interesser ligg i fred og samarbeid med naboane.
FT: Det er ein god overgang til det neste spørsmålet: den historiske børa av europeisk imperialisme. Dei europeiske herskarklassane har påført enorme skadeverk gjennom fleire hundreår. Korleis kan vi kome oss vidare frå det? Finst det ein reell motsetnad mellom interessene til den europeiske arbeidarklassen og kapitalen når det gjeld utanrikspolitikk?
Det er eit viktig spørsmål. Først og fremst: ja — politikkar som den noverande bølgja av militarisering er tydeleg på linje med interessene til europeisk kapital. Det er difor dei skjer. Men dei går direkte på tvers av behova til vanlege folk og stabiliteten til planeten. Dette avslører ei djupare sanning: det finst ein grunnleggjande konflikt mellom interessene til arbeidande menneske og interessene til kapitalen. Det tvingar oss til å konfrontere myten om europeisk demokrati. Vi får høyre at Europa er eit fyrtårn for demokratiske verdiar, men i røynda dominerer kapitalinteressene institusjonane våre.
Demokrati var aldri ei gåve frå dei som styrte — det var noko arbeidande menneske kjempa fram. Og sjølv då fekk vi berre ei grunn utgåve av det. Dei opphavlege demokratiske krava — avkommersialisering av nødvendige varer, demokrati på arbeidsplassen, kontroll over finans — blei forlatne. I staden får vi val kvart fjerde år mellom parti som alle tener kapitalen, i eit medielandskap dominert av milliardærar. Om vi vil ha reelt demokrati, må vi utvide det til økonomien. Det betyr å overvinne kapitalens verdilov og omdirigere produksjonen mot sosiale og økologiske behov. Det betyr å demokratisere pengeskaping.
DK: La oss plukke opp den tråden — pengar. Eitt av dei meir originale aspekta ved arbeidet ditt er fokuset på produksjon av pengar. Kan du forklare korleis monetær suverenitet passar inn i den breiare kritikken din av kapitalismen?
Under kapitalismen har staten det juridiske monopolet på utferding av valuta, men i praksis blir den makta leigd ut til kommersielle bankar. Bankar skaper det aller meste av pengane i økonomien gjennom utlån. Men dei gir berre lån når dei ventar at dei vil bli tilbakebetalt og dermed lønsame — når dei tener kapitalakkumulasjonen. Dette betyr at makta til å skape pengar, og dermed mobilisere arbeid og ressursar, er underordna kapitalistisk lønsemd. Det er eit direkte uttrykk for verdilova. Produktive kapasitetar blir berre sette i gang dersom dei gir avkastning til kapital. Det er slik bankane styrer økonomien: ikkje mot det vi treng, men mot det som er lønsamt.
For å endre dette treng vi to ting. For det første eit rammeverk for kredittstyring — eit sett med reglar som styrer bankutlån vekk frå destruktive sektorar som fossilt brensel og luksusutslepp, og mot sosialt naudsynte investeringar. For det andre må vi utvide rolla til offentleg finans. Staten må skape pengar direkte for å finansiere nødvendige varer og tenester — fornybar energi, bustader, kollektivtransport — sjølv om desse ikkje er direkte lønsame for privat kapital.
Det finst ein myte om at vi berre kan produsere det som er lønsamt. Men i røynda, så lenge vi har arbeidskraft og ressursar, kan vi produsere kva som helst vi kollektivt bestemmer oss for. Den einaste barrieren er politisk. Når vi først demokratiserer pengeskaping, kan vi frigjere produksjonen frå profittimperativet og organisere den etter menneskelege og økologiske behov.
DK: Det er overtydande. Mange av mine venstreorienterte vener i Europa meiner at euroen er hovudhindringa. Dei går inn for å vende tilbake til nasjonale valutaer for å gjenvinne suverenitet. Eg har ei anna oppfatning: vi bør demokratisere sjølve euroen. Dette er små, gjensidig avhengige statar. Å gå tilbake til nasjonale valutaer risikerer splitting og ny avhengnad av eksterne makter som USA, som vil spele oss ut mot kvarandre. Kva tenkjer du?
Eg er svært sympatisk til det argumentet. Eg forstår appellen til monetær suverenitet gjennom nasjonale valutaer — det gir meir direkte kontroll over produksjon og utgifter. Men det fragmenterer òg kampen. Om kvart euroland må føre sin eigen klassekamp for økonomisk transformasjon, blir framgangen i beste fall ujamn og sårbar. Ein meir strategisk veg er å reformere reglane til Den europeiske sentralbanken. Det kan gjerast raskt, på institusjonelt nivå. Vi kunne mogleggjere at medlemsstatar utvidar offentlege investeringar straks ved å setje til side innstrammingskrava.
Kritikarar vil seie at dette risikerer inflasjon, og ja, om ein berre pumpar inn offentlege midlar utan å justere resten av økonomien, kan ein auke etterspurnaden etter avgrensa arbeid og ressursar. Men økososialistisk motvekst tilbyr ei løysing: å skalere ned skadeleg og unødvendig produksjon — SUV-ar, cruiseskip, privatjetar — og omfordele arbeid og ressursar mot sosialt gagnlege aktivitetar. Dette stabiliserer prisane samstundes som det endrar strukturen i økonomien.
Inflasjon er ikkje eit teknisk hinder — det er eit politisk. Den verkelege grunnen til at innstrammingsreglar finst, er å bevare rom for kapitalen til å akkumulere utan motstand. Om vi flyttar produktive ressursar mot offentlege gode, trugar vi dominansen til kapitalen i systemet. Det er det elitane prøver å hindre når dei viser til gjeldsgradar og underskotsgrenser.
DK: Nyleg var det eit merkeleg augeblikk. Trump sa, i samband med inflasjon, noko slikt som: “I staden for 18 Barbie-dokker, får borna dine to.” Argumentet hans var at økonomisk suverenitet er viktigare enn materiell overflod. Eg fann det oppsiktsvekkjande — på ein måte artikulerte han eit slags anti-forbrukaristisk bodskap. Er ikkje det ein del av faren med fascismen i dag? At det høyrest anti-nyliberalt ut, men det er ikkje anti-kapitalistisk?
Det er heilt rett, og eg fann det augeblikket interessant òg. Nokre hevda til og med at Trump omfamna motvekst, noko som er heilt feil. Motvekst er ein grunnleggjande anti-kapitalistisk idé. Det handlar om å skalere ned økologisk destruktiv og unødvendig produksjon, samstundes som ein skalerer opp offentlege gode, økologisk regenerering og sosial rettferd. Trump gjer ingenting av dette.
Men det er noko vi kan lære av denne situasjonen. Han klarte å selje ideen om materiell oppofring — “færre Barbie-dokker” — i namnet til suverenitet og nasjonal stoltheit. Det fortel oss noko viktig: folk er villige til å akseptere grenser for forbruk dersom dei blir presenterte i ein større, meiningsfull visjon. Altfor ofte på venstresida går vi ut frå at folk ikkje vil akseptere nokon form for materiell avgrensing. Men det stemmer ikkje. Det avgjerande er forteljinga. Om vi tilbyr folk ein samanhengande visjon om fridom, verdigheit, økonomisk demokrati og ein leveleg planet, kan vi gjere ei sak for transformasjon. Utfordringa er å utforme den forteljinga på ein måte som er emosjonelt og moralsk overtydande.
Sjølvsagt, for at motvekst skal vere rettferdig, må vi sikre at grunnleggjande behov blir møtte. Der kjem ei offentleg jobbgaranti inn. Ho ville gjere det mogleg å omdirigere arbeidskraft frå skadelege sektorar til nyttige, med verdige løner og demokrati på arbeidsplassen. Det er skilnaden mellom ein økososialistisk overgang og autoritær innstramming.
MDS: Det får meg til å tenkje på korleis vi kan byggje eit verkeleg demokratisk sosialistisk alternativ. Særleg i det globale nord — korleis kan vi overtyde arbeidarklassen om at denne framtida — basert på global solidaritet, grenser og rettferd — som du seier, er betre enn det dei har no?
Det er eit avgjerande spørsmål. Vi må hjelpe folk å forstå at forbrukaroverfloda i nord er bygd på ujamn utveksling — på utbytting av arbeidskraft og ressursar i det globale sør. Hurtigmote, billige elektronikkvarer, hyppig utskifting av matvarer — alt dette er avhengig av eit globalt system av tileigning. Men viktigare: vi må vise at arbeidarklassen i nord eigentleg ikkje v tener på dette systemet. Det dei har fått i billige forbrukarvarer, har dei tapt i politisk handlefridom, sjølvråderett og kollektiv fridom. Krava deira om avkommersialisering, arbeidsplassdemokrati og kontroll over produksjon er forlatne.
Kapitalen har brukt billige importvarer til å stagge arbeidarklassemotstand, samstundes som han har konsolidert si eiga makt. Så den verkelege gevinsten for arbeidarane er ikkje ein ny iPhone — det er demokrati, verdigheit og ein leveleg framtid. Vi må gjenvekke den visjonen, forankra i delte interesser med det globale sør. Nøkkelen er å ramme inn økososialistisk transformasjon ikkje som eit tap, men som ei frigjering — frå utbytting, utryggleik og økologisk samanbrot. Og det er der solidaritet blir verkeleg: ikkje veldedigheit, ikkje bistand, men delt kamp for ei betre verd.
MDS: Nettopp. Det er den spenninga eg ser. Vestlege elitar er openbert hovudansvarlege for imperialisme og økologisk øydelegging. Men i land som Noreg tener òg arbeidarklassa materiell på ujamn utveksling — velferdsstaten vår er finansiert av oljeinntekter, billige importvarer og global utbytting. Korleis kan vi byggje antiimperialistisk solidaritet under dei vilkåra? Korleis kan vi støtte revolusjonær endring i sør samstundes som vi mobiliserer i nord?
Det er ei essensiell og kompleks utfordring. Først må vi erkjenne at landskapet har endra seg sidan 1960-talet. Den gongen kom mange leiarar i det globale sør til makta gjennom massebaserte antikoloniale rørsler. Dei hadde mandat for sosialistisk transformasjon. Men over tid blei desse rørslenes undertrykte, overteke eller styrta — ofte med vestleg støtte — og erstatta av komprador-elitar som tener på den noverande imperialistiske ordninga. Desse elitane er ikkje interesserte i frigjering. Dei er på lag med global kapital, sjølv om eigne folkesetnader lir. Difor må dagens frigjeringsrørsler i sør konfrontere ikkje berre vestleg imperialisme, men òg sine eigne nasjonale herskarklassar.
Det er her nasjonal frigjering kjem inn. Det handlar ikkje om bistand eller utvikling; det handlar om politisk suverenitet og kollektiv makt. Vestlege progressive må støtte desse rørsler — ikkje med veldedighet, men med solidaritet. Det betyr å bryte med logikken i utviklingsindustrien og støtte grasrotrevolusjonar som søkjer å ta tilbake kontroll over ressursar, produksjon og styring. Du har rett: arbeidarar i nord tener på visse materielle måtar. Men dei er òg djupt avmektige. Dei har billige forbrukarvarer, men ikkje demokratisk kontroll over produksjon. Kapitalen har brukt ujamn utveksling til å kjøpe seg fri frå krav om sjølvråderett og verdigheit. Så arbeidarklassen vinn eigentleg ikkje. Dei får illusjonar om velstand, medan grunnleggjande rettar og fridom blir undergravne.
Vi treng ein strategi på to frontar. I det globale sør: nasjonale frigjeringsrørsler som demonterer neokolonial avhengnad. I det globale nord: rørsler som krev demokratisk kontroll over produksjon og finans. Til saman er det vegen til å avskaffe kapitalismen. Det er ikkje valfritt — det er ei eksistensiell nødvendighet.
DK: Det gir meining, men det reiser eit reelt problem med politisk timing. Dersom nasjonal frigjering i sør kuttar verdistrøymane til kjernen, vil det utløysa inflasjon, mangel og politisk motreaksjon. Vil arbeidarklasserørsler i nord vere klare til å svare raskt nok — med offentlege investeringar, sosiale tryggingsnett og ein ny visjon? Eller kjem ytre høgre dit først?
Det er den kritiske faren. Dersom vi ikkje førebur oss, kan vi få sjå eit svært dystert utfall. Sjå for deg eit scenario der det globale sør byrjar å lykkast med å frikople seg — anten gjennom Kina sitt Belt-veg-initativ, regionale handelsblokker eller andre middel. Det kuttar straumar av billig arbeidskraft, ressursar og profitt til den imperialistiske kjernen. Plutseleg krympar forbruket i nord. Dersom venstresida ikkje har bygd ein samanhengande postkapitalistisk plan, vil kapitalen handle for å bevare dominansen sin. Og korleis ser det ut? Fascisme. Å knuse arbeidarrørsla heime, presse ned løner, undertrykke opposisjon. Det er vegen eg trur Trump førebur seg på — ikkje fordi han har ein klar plan, men fordi logikken i imperiets forfall krev det.
Det er difor vi må presentere ein reell alternativ veg. Det gode er at vi har dataa. Forsking viser at vi kan oppretthalde, eller til og med forbetre, levestandarden i nord med langt lågare nivå av energi- og ressursbruk. Men det krev avkommersialisering av sentrale tenester — bustad, kollektivtransport, helse, utdanning — for å skjerme folk mot inflasjon og sikre velferd utanfor marknadsavhengnad. Dette er venstresida si oppgåve: å sørgje for at samanbrotet av imperialistisk forbruk ikkje blir ein inngangsport til autoritarisme, men eit springbrett til demokrati og frigjering.
DK: Det fører oss til eit nøkkelspørsmål: politisk organisering. Eg trur vi alle er einige om at protest åleine ikkje lenger er nok. Vi såg enorme mobiliseringar det siste tiåret — Fridays for Future, Extinction Rebellion — men dei førte ikkje til røynleg endring. Kva kjem no?
Akkurat. Protestkulturen frå det siste tiåret, sjølv om han var enormt inspirerande, har køyrt seg fast. Massive klimademonstrasjonar fekk millionar ut i gatene. I eit augeblikk verka det som om den politiske klassen måtte reagere. Men det gjorde dei ikkje. Ingenting vesentleg endra seg.
No er vi i ein augeblikk av oppgjer. Folk kjenner seg desillusjonerte fordi dei innser at desse aksjonane ikkje var nok. Energien forsvinn, og systemet står att. Difor meiner eg at vi må vende tilbake til noko mange har vore motvillige til å snakke om: partiet. Ikkje dei tradisjonelle partia som opererer innanfor liberale institusjonar, men massebaserte arbeidarparti — reiskap for å byggje reell makt. Dei må vere forankra i fagforeiningar, lokalsamfunn og folkelege organisasjonar. Dei må fungere med indre demokrati, men òg med strategisk samanheng. Det kan bety ei tilbakevending til noko som liknar demokratisk sentralisme, som viste seg meir effektivt enn horisontalisme i å oppnå strukturell endring.
FT: Det kjenst djupt gjenkjenneleg. Mange av oss frå vår generasjon såg oppgangen og fallet til «rørslenes rørsle». Vi trudde på horisontalisme — forsamlingar, sjølvstyre, konsensus. Men over tid blei det klart at desse formene ikkje var haldbare eller effektive nok til å konfrontere kapitalen. Dei blei lett nøytraliserte eller undertrykte. No står vi i ein krise av masse-demobilisering, særleg i arbeidarklassen. Etter tiår med nyliberale angrep er fagforeiningar og arbeidarorganisasjonar uthola eller koopt. Samstundes er løfta frå sosialdemokratiet tydeleg døde. Kapitalen deler ikkje lenger noko med arbeidarane. Den gamle avtalen er over, og det store spørsmålet er: korleis byggjer vi opp att?
Det er spørsmålet for hundreåret, og det byrjar med klårleik om kva arbeidarrørsla bør kjempe for. No er mange fagforeiningar fanga i eit defensivt mønster — dei prøver å bevare jobbar ved å alliere seg med kapitalen, i håp om at vekst skal dryppe ned og halde medlemmane flytande. Men denne logikken er ein felle. Det er flaut, ærleg talt, at fagforeiningar i 2025 framleis ser kapitalistisk vekst som løysinga på arbeidarklasseutryggleik.
Vi må gå utover kampane på verkstadgolvet om løn og vilkår, og ta tilbake dei transformative ambisjonane til arbeidarrørsla. Det betyr å kjempe for offentlege jobbgarantiar, universelle offentlege tenester, demokratisk kontroll over produksjonen. Fagforeiningane bør stå i spissen for den økologiske overgangen, ikkje vere eit hinder for henne. Dei må bryte med kapitalens logikk og stille seg på lag med dei breiare interessene til menneskeslekta og planeten. Sjå for deg: vi kan samle hundretusenvis i gatene for lønskrav. Men kvifor ikkje gå lenger? Kvifor ikkje krevje avkommersialisering av høgare utdanning, eller arbeidarkontroll over industrien? Vi har tala. Vi har makta. Det vi treng, er den politiske visjonen.
MDS: Eg vil byggje vidare på det. Dersom vi er seriøse om å gjenreise masseparti, korleis sikrar vi at dei har eit internasjonalistisk perspektiv? Ytre høgre har ingen problem med å organisere seg over grenser. Dei samarbeider. Dei legg planar globalt. Men venstresida trekkjer seg ofte tilbake til nasjonale rammer — særleg i land som Noreg, der folk gjerne fokuserer på å berre verne velferdsstaten. Korleis organiserer vi transnasjonalt, særleg langs globale forsyningskjeder, der mesteparten av verda si arbeidarutbytting faktisk skjer?
Det er eit avgjerande poeng. Venstresida si politiske førestelling er framleis i stor grad fanga av nasjonalstaten, men kapitalen er global. Forsyningskjedene er globale. Fascismen er i aukande grad global. Svaret vårt må òg vere det.
Vi bør organisere oss langs forsyningskjedene — koordinere streikar og kampanjar ikkje berre innanfor land, men på tvers av dei. Arbeidarar i det globale sør, særleg kvinner i fabrikkar og landbrukssektorar, er ryggrada i verdsøkonomien. Dersom vi byggjer solidaritet mellom dei og arbeidarar i nord — basert på delte kampar snarare enn medkjensle eller veldedighet — kan vi forstyrre systemet i kjernen. Sjå for deg krafta i koordinerte aksjonar på tvers av produksjonsknutepunkt — frå Bangladesh til Tyskland, frå Mexico til Noreg. Det er den typen strategisk visjon vi må utvikle. Det er ikkje berre mogleg — det er nødvendig, og det byrjar med å gjenreise internasjonalistiske institusjonar for arbeidarmakt.
FT: Ja, og for å hente dette heim — rørslene våre står overfor eit stort generasjonsspørsmål. Vi har sett bølgjer av mobilisering bryte saman gong på gong. Dei gamle formene fungerer ikkje lenger. Men korleis reetablerer vi organisasjon under dei noverande vilkåra, når arbeidarklassen verkar demobilisert og venstresida sine institusjonar framleis er fanga av liberalismen?
Det er sant. Vi har gått gjennom ein lang prosess av desorientering. Det nyliberale angrepet demonterte den organisatoriske infrastrukturen til arbeidarklassen — partia, fagforeiningane, medieplattformene. Så vi startar ikkje heilt frå null, men vi startar frå ein mykje svakare posisjon, og du har rett: mange institusjonar som framleis finst, er fanga i ein defensiv tankegang. Dei klamrar seg til sosialdemokratiske løfte som ikkje lenger gjeld. Kapitalen treng ikkje lenger kompromiss. Han tilbyr ingenting til arbeidarklassen — ikkje eingong stabilitet.
Utfordringa er å byggje opp att — ikkje berre reagere. Vi treng eit nytt organisatorisk paradigme. Det betyr klårleik, disiplin, langsiktig visjon. Det betyr å vere uforbeholdent politisk. Og ja, det betyr truleg ein tilbakevending til massebaserte parti — men forankra i samtidige vilkår, og med lærdom frå både styrkane og feila frå fortida.
DK: Det minner meg om noko frå ein tidlegare generasjon. I Nederland på slutten av 1970- og byrjinga av 1980-talet hadde vi massive horisontalistiske okkupasjonsrørsler — titusenvis av menneske som var viljuge til å gå ut i gatene, okkupere bygningar og fysisk stå imot politivald. Det var revolusjonært i energi, om ikkje alltid i strategi. Men vi hadde ingen partistruktur. Til slutt svarte staten med brutal undertrykking og eit tverrpolitisk angrep. Rørsla blei knust, og i løpet av få år blei Nederland eitt av dei første «tredje veg»-nyliberale demokratia. Den historia er ei åtvaring.
Nettopp. Vi har sett dette mønsteret gong på gong. Horisontalisme er flott for å mobilisere folk raskt, for å skape augeblikk av radikal førestellingsevne. Men det er ikkje nok. Når det verkeleg gjeld, blir det feia vekk. Vi treng haldbare strukturar — organisasjonar som kan halde stand, fremje krav og ta makt. Vi må lære av tidlegare nederlag, men òg ta tilbake tidlegare styrkar. Organisasjon, disiplin, klår visjon — dette er ikkje autoritært. Det er nødvendig. Dersom vi ikkje byggjer reiskap som kan bere kampen vidare, overlet vi bana til autoritær reaksjon.
FT: Til slutt, for å knyte trådane saman — dette er verkeleg eit skilje i historia, er det ikkje? Som Immanuel Wallerstein pleidde å seie: verdssystem når før eller sidan punkt der trajektoriar skil lag. Anten finn vi ein veg vidare gjennom transformasjon, eller vi spiralar inn i oppsplitting, undertrykking og økologisk samanbrot.
Nettopp. Det er det som gjer dette augeblikket så alvorleg. Sjølv om ytre høgre ikkje er fullt medvitne om kva dei førebur seg på, pressar logikken i globalt samanbrot oss i den retninga. Når den imperialistiske kjernen mistar tilgang til billig arbeidskraft og ressursar, vil herskarklassen svare med å vende seg innover — knuse arbeidarar heime og militarisere samfunnet. Vi ser allereie dette skje, og dersom venstresida ikkje tilbyr eit alternativ — ein postkapitalistisk visjon forankra i rettferd, demokrati og økologisk stabilitet — vil kapitalen handtere overgangen gjennom vald og undertrykking.
Men vi har ein sjanse. Vi veit at menneskelege behov kan møtast med dramatisk mindre energi- og materialbruk. Vi kan byggje universelle offentlege tenester. Vi kan stabilisere prisar utan vekst. Vi kan reorganisere produksjonen for å tene livet heller enn profitten. Det er visjonen vi må kjempe for. Ikkje i abstrakt forstand, ikkje ein dag i framtida, men no. For verda vi kunne leve i er framleis mogleg, men ho glir ut av hendene våres.
