Marxisme, vitskap og vitskapsstudiar

Av Helena Sheehan (frå https://monthlyreview.org/2022/05/01/marxism-science-and-science-studies/)

Historia om marxismen sitt tilhøve til vitskapen er innfløkt og dramatisk. Sjølv om det er ein fascinerande og viktig historie, har den i stor grad gått i gløymeboka.

Heilt frå byrjinga av tok marxismen vitskapen særs alvorleg, ikkje berre med omsyn til vitskapen si rolle bygginga av eit sosialistisk samfunn, men ogso på grunn av den avslørande krafta den har i våre forsøk på å forstå verda. Meir enn nokon annan intellektuell tradisjon har marxismen både kome med dei sterkaste påstandane om vitskapen sin sosio-historiske karakter, samstundes som den alltid har insistert på vitskapen sin kognitive gyldigheit.

Vitskap blei i dette synet rekna som uløyseleg bunde saman med økonomiske system, teknologisk utvikling, politiske rørsle, filosofiske teoriar, kulturelle trendar, etiske normer, ideologiske posisjonar—ja, alt som er menneskeleg. Den gav ogso tilgang til den naturlege verda, gjennom å generere studiar, tekstar, teoriar, spenningar og debattar.[1] Dikotomien mellom ein objektivistisk og konstruktivistisk tilnærming kan aldri gripe denne epistemologiske dynamikken. Ei heller kan dualismen mellom internalisme og eksternalisme yte rettferd til samspelet mellom dei ulike kraftfelta som vert samla i den vitskapelege prosessen.

Karl Marx og Friedrich Engels var særs opptekne av vitskapen på deira tid og denne merksemda blei integrert inn i kjernen til deira tankeprosess, då dei utvikla den intellektuelle tradisjonen og politiske rørsla som kom til å verte kalla marxisme. Eg hadde føretrekt at denne komplekse teoretiske og politiske historia ikkje blei kalla opp etter éin mann, men slik er det.

Det har vore kontroversar kring tilhøvet mellom Marx og Engels. Ein har hatt ein tendens til å kontrastere den humanistiske Marx med den positivistiske Engels, i særskild å dissosiere Marx frå Engels sin posthume Naturdialektikk. Debatten kring naturdialektikk kjem tidvis til overflata, slik den har gjort nyleg, og det er ein sterkare tendens til å rettferdiggjere Engels sitt syn i dag enn då eg gjekk inn i striden for nokre tiår sidan.[2] Det som står på spel er utviklinga av eit omfattande verdsbilete som omfamnar både menneskelege samfunn og den naturlege verda, med ein sterkare vektlegging av banebrytande forsking enn det ein finn andre stader.

Den påfølgjande generasjonen av marxistar, i perioden av den andre Internasjonalen, retta ogso stor merksemd mot utviklinga av vitskapen, og det var debattar om implikasjonar og konsekvensar, i særskild som svar på trendar som positivisme, machisme og nykantianisme.

Denne aktiviteten blei intensivert etter den russiske revolusjonen. Vitskapen var naudsynt for å byggje ein ny sosial orden. Vitskapelege teoriar ikkje berre spørsmål om sanning og feilaktigheit, men òg om liv og daud. Det var mange debattar, inkludert mellom dei som vår meir forankra i empirisk vitskap og dei som understreka kontinuiteten mellom marxismen og resten av filosofihistoria.

Dei intellektuelle debattane var på denne tida vikla inn i intense maktkampar. Det var spenning kring ein meir kosmopolitisk marxistisk intelligentsia, som hadde funne vegen til marxisme under krevjande og farlege tilhøve, eksponert for ein rekkje intellektuelle påverknader, vant til å blande seg med intellektuelle med ulike synspunkt og å argumentere for marxisme i slike miljø. Dei kom under aukande press frå dei som hadde vakse opp under revolusjonen, aldri hadde vore i utlandet, ikkje kunne framandspråk, hadde lite detaljkunnskap korkje om naturvitskapen eller filosofihistoria, og aldri blanda seg med eksponentar for andre intellektuelle tradisjonar. Nokre var meir tilbøyelege til å sitere klassikarar eller parti-dekreter enn å delta i teoretiske debattar. Dei gjorde hurtigkarriere og overtok stillingane som professorar, direktørar for institutt og medlemmar av redaksjonar, og tok over autoritetsposisjonar over intellektuelle med internasjonalt omdømme. Det var høg dramatikk, og snart var det blod på golvet.

Det var den kosmopolitiske delen av intelligentsiaen som kom til London i 1931, til den kanskje mest minneverdige konferansen nokosinne. Det som blei kalla The Second International Congress on the History of Science and Technology blei dekkja av massemedia på grunn av innkomsten av den sovjetiske delegasjonen, som var leia av Nikolai Bukharin og inkluderte Boris Hessen, Nikolai Vavilov og andre kjente figurar frå vitskapshistoria. Dei kjempa for deira versjon av marxisme mot press både heimanfrå og frå utlandet. Dei navigerte i dette turbulente farvatnet på ein imponerande måte. Likevel blei dei råka av tragedie. Bukharin, Hessen og Vavilov blei alle offer for Stalin sine utreinskingar.

Den artikkelen frå konferanse som kanskje hadde størst påverknad, både då og no, var Hessen sin “The Social and Economic Roots of Newton’s Principia,” som ofte vert sitert som eit klassisk manifest for den eksternalistiske posisjonen i vitskapsteorien. Hessen undersøkte røtene til Isaac Newton sin tankegang innanfor dei sosiale, politiske og økonomiske kreftane i hans tid, og såg Newton som ein son av det 17. århundre sin merkantile kapitalisme og klassekompromisset frå 1688, ut ifrå den kombinasjonen av mekanisk årsakssamanheng med teologisk spekulasjon i hans mønster for vitskapeleg forklaring. Innanfor Sovjetunionen forsvarte Hessen relativitetsteorien og kvantemekanikken mot ein posisjon som rekna den nye fysikken som rotfesta i borgarleg idealisme. Sjølv om han la vekt på dei sosio-økonomiske røtene i London og kognitivt truverd i Moskva, på ein provokativ måte og mot krysspress i båe samanhengar, var posisjonen hans konsistent, og demonstrerte ein dialektisk syntese av interne og eksterne faktorar, empirisk prov, logisk argumentasjon og sosio-økonomisk samanheng. Hesse var ikkje ein eksternalist.[3]

Bukharin var ein framståande skikkelse, både for den politiske og filosofiske utviklinga av marxismen. Sjølv om han var ein mogleg arvtakar etter Lenin, hadde han falle frå makta sine høgdar. Men han var likevel ein viktig aktør i mange sektorar av sovjetisk liv, frå kunst til vitskap til økonomiske planlegging. Under presset om å “bolsjevisere” alle sosiale institusjonar og akademiske disiplinar, å bryte av alle diskusjon og kome fram til ein korrekt marxist linje i alle spørsmål, stod Bukharin opp mot  bolsjevismen gjennom å støtte genetikeren Vavilov mot Trofim Lysenko. I London ville Bukharin formidle marxismen sin intellektuelle vitalitet til eit skeptisk publikum gjennom å plassere marxismen i kontekst med alle dåverande filosofiske trendar. Gjennom det neste tiåret haldt han fram med å raffinere sin filosofiske posisjon. Sjølv i fengselscella, då han førebudde seg på å forlate denne verda, skreiv han ein omfattande avhandling om filosofi som utsynte ein imponerande forståing av filosofihistoria samt av filosofiske problemstillingar innanfor vitskapen.[4]

Konferansen i 1931 tok kreftar som allereie var i sving til eit nytt interaksjonsnivå. Her kolliderte motstridande verdsbilete. Dei som stod midt i mellom, nemleg dei venstrevridde vitskapsfolka i Storbritannia som delte gjestane sitt syn, blei mest påverka av denne konfrontasjonen. Ideane til J.D. Bernal, J.B.S Haldane og andre leiande vitskapsfolk som blei marxistar vann fram og blei opphavet til ein dynamisk og radikal vitskapsrørsle på 1930-talet.[5]

Dette møtet mellom britiske og sovjetiske marxistar spreidde seg utover og rørte mange som ikkje deltok på konferansen. Boka Science at the Crossroad, som samla saman dei sovjetiske bidraga frå kongressen, blei omsett til mange språk og fann sin veg til mange stadar av verda, over fleire tiår. Den blei lese av Antonio Gramsci boka i fengselscella og av Christopher Caudwell medan han sprang gjennom alle felt av menneskeleg kunnskap for å forstå dei på nytt frå eit marxistisk perspektiv. Basert på dette, produserte Caudwell mange fantastiske verk om biologi og fysikk samt historie, filosofi, psykologi og kultur—alle uferdige då han blei drepen i den spanske borgarkrigen.

Caudwell synte korleis vitskapelege oppdagingar reflekterte fersk kontakt med den naturlege verda, men fekk deira form frå gjeldande sosiale relasjonar. Han argumenterte at problema for fysikken ikkje kunne verte løyste innanfor fysikken sjølv, og hevda at fysikken sin metafysikk var prega av den same dualismen som ein fann i alle andre aspekt av det borgarlege medvitet. Caudwell meinte at kunnskapen gjekk framover på eit empirisk nivå medan den samstundes skapte forvirring og kaos, då den borgarlege kulturen ikkje var i stand til å assimilere vitskapen sine bragdar, eller sat krefter i spel på grunn av mangelen på eit integrert verdsbilete.[6] Bernal meinte ogso at marxisme utgjorde eit integrert rammeverk. Marxismen var ein filosofi avleia frå vitskapen som skapte orden og perspektiv til vitskapen og synleggjorde vegen framover. Det var ein metode for å koordinere dei eksperimentelle resultata til vitskapen og samle dei ulike greinene i eit djupt sosio-historisk perspektiv. Han påkalla ein vitskap om vitskapen—det som seinare blei kalla vitskapsstudiar.[7]

Ikkje berre utdjupa marxistane frå denne perioden Bernal sin posisjon; dei gjekk ogso inn i polemikkar med folk som hadde motstridande synspunkt. Innanfor vitskapsfilosofi var ein i særskild oppteken av å argumentere mot James Jeans og Arthur Eddington, som blei rekna for å importere irrasjonalisme inn i vitskapen. Det er ikkje vanskeleg å gjette seg til kva desse marxistiske vitskapsfolka og vitskapsfilosofane hadde tenkt om dei postmodernistiske anti-vitskap vitskapsstudiane som kom seinare.

Etter 1945 kom marxismen sin påverknad til å spreie seg vidare. Marxismen blei den dominante krafta i universitet, forskingsinstitutt og akademiske journalar i Aust-Europa. Dette spreidde seg til Asia, Latin-Amerika og Afrika som fridomsrørsler, og nokre av dei danna parti som vann politisk makt. Marxisme var nokre gonger noko som gjaldt dei djupaste overtyding, andre gonger ikkje. Det å bli ein ortodoksi i ein ein-parti stat var ikkje oppskrifta på ein sunn utvikling for ein intellektuell tradisjon.

Det blei likevel gjort seriøst arbeid i utvikinga av ein distinkt tilnærming til vitskapen, i særskild utforskinga av naturvitskapen sin filosofiske implikasjonar. Dette var høvet i aust-europeiske akademi, i kommunistpartiet sitt intellektuelle liv og i journalar som Science & Society, La Pensée, Modern Quarterly, and Monthly Review. Det var veldig annleis frå den innskrenka metodologiske tilnærminga ein søkte innanfor vitskapsfilosofi andre stader. Det var eit særs viktig arbeid, lite kjent utanfor desse miljøa.

Marxismen ville kombinere det å avansere resultata til dei empiriske vitskapane med å utvikle eit filosofisk rammeverk som kunne integrere den stadig utvida kunnskapen med eit medvite om den sosio-historiske konteksten involvert.

I resten av verda, der kapitalismen, rådde, sat 1960- og 1970-talet marxismen på dagsorden på ei ny måte. Ein oppblomstring av marxisme overtok særleg Nord-Amerika og Vest-Europa. Dette var ei tid då ein stilte spørjeteikn med alle tidlegare sanningar, ein tid då universiteta og gatene blei omstridde område. Dei grunnleggjande fundamenta for vitskapelege disiplinar blei utfordra. All kunnskap—filosofi, sosiologi, litteratur, vitskap—blei sett på som maktuttrykk. Universitetet, campus og akademiske konferansar var levande med lidenskap og polemikk. Tidsskrift som Radical Philosophy, Insurgent Sociologist, Science for the People, Radical Science Journal, og Science as Culture gav uttrykk for denne oppblomstringa.

Mange av dei som kom frå min generasjon kasta oss hjarteleg inn i denne søkinga, denne striden. Vi brende mange bruer og måtte symje i ukjende farvatn. Eg kunne aldri, i min ungdom som lita katolsk kald krigar, tenkt meg over på den andre sida av jernteppet og verte ein kommunist. Sjølv då eg fyrst flytta til venstre, erkjente eg ikkje ein gong at eg var på veg dit.

I USA var det ein rest av anti-kommunisme samt generasjonell opprør i det nye venstresida si haldning til den eldre garde. Det var naivitet kring spørsmål om makt, manglande forståing av økonomi, og ein mistru til vitskap. Eg delte i byrjinga desse haldningane, men det endra seg då eg flytta frå USA til Europa, der gapet mellom den nye og gamle venstresida var mindre. Å involvere seg i europeisk politisk kultur forandra meg og gjorde at eg tok eit nytt blikk på den førre generasjonen av venstrevridde. Sjølv om mange av dei framleis var i live, var dei som hadde påverka meg mest allereie daude. Men då eg leste tekstane deira og grilla deira samtidige om livet deira, bringa eg dei attende i mine førestillingar. Bernal og Caudwell var i særskild mine mentorer. Kanskje hadde det noko å gjere med sensibiliteten til katolikkar som har vorte kommunistar.

Eg var interessert i marxisme som eit omfattande verdsbilete. Eg var fascinert av korleis intellektuelle rørsler var funderte i sosio-historiske prosessar. Eg såg heile filosofihistoria på ei ny måte. Eg såg alt på ei ny måte, ei måte som synte korleis alt var bunde saman: filosofi, kultur, politikk, økonomi, vitskap. Eg valde å fokusere på vitskap innanfor denne kretsen av tilhøve. Å drive forsking for boka Marxism and the Philosophy of Science: A Critical History var ei absorberande reise, i særskild i periodane eg var i Aust-Europa. Eg kjente meg som ein detektiv som avdekkja intrikate seriar med overlappande historier. Eg prøvde å skrive ein marxistisk historie om marxisme og vitskap, på tross av enorm krysspress medan eg strevde—press frå aust og vest, venstre og høgre, gammal og ny, forplikting og karriere.

Til mi overrasking kjente eg nokre gonger meir affinitet med den førre generasjonen enn min eigen. Eg kunne ikkje forstå korleis mine samtidige, i særskild britiske marxistar, vendte ryggen til den tidlegare generasjonen av britiske marxistar og i staden flokka til Louis Althusser og Michel Foucault. New Left Review veksla mellom gløymsle og fiendskap andsynes den førre generasjonen britiske marxistar. Marxism Today flytta seg enno lenger frå marxisme, same kor langt ein strekk denne termen.

Radical Science Journal omfatta seg med den tidlegare generasjonen, men på ein kritisk måte. Gary Werskey si bok, The Visible College, var kanskje det mest substansielle verket som forsøkte å mekle mellom desse generasjonane sitt syn på vitskap. Robert Young sin “Science Is Social Relations” om mogleg den mest eksplisitte og provokative formuleringa av nye venstre sitt syn på vitskap. Gjennom denne sterk reaksjon mot synet på at vitskapen er nøytral, og at berre (ut)nyttinga av vitskapen er ideologisk, enda Young og Radical Science Journal opp med å halde at vitskapen som soleis er ideologisk. Argumentet gjekk på at vi kan aldri stå andsynes naturen på ein ikkje-formidla måte, og at det vi kalla naturen difor er eit produkt av sosial forhandling og konstruksjon, eit produkt av interaksjonar mellom konkurrerande interesser. Utifrå premissen om at moderne vitskap, med sitt særskilde syn på sanning og rasjonalitet, og moderne kapitalisme, med sin framandgjerande arbeidsdeling, oppstod samstundes, konkluderte ein med at båe måtte verte fullstendig demonterte. Young såg all vitskap som kapitalistisk vitskap, epistemologi var ein borgarleg grein, og vitskapsfilosofi var ein blindgate. Det var krevjande å sjå ein veg framover. Det var eit godt stykkje unna den førre generasjonen sin verdsetjing av vitskapen.[8]

Samstundes var det nokre av oss som haldt fram i den førre generasjonen sitt spor, dei mest framståande av desse Richard Levins og Richard Lewontin, som nytta denne posisjonen for å fremje vitskapen i vår tid, og alltid var tydelege på at “sanninga er heilskapen,” i særskild i polemikkar mot dei trendane som fortapte seg i delane.[9]

Gjennom 1970-talet tykte eg at det som hende innanfor venstresida sin intellektuelle kultur var mykje meir fascinerande enn noko av det som eg opplevde ved Trinity College Dublin, der eg haldt til på denne tida. Kva sumar drog eg til The Communist University of London. Der var det alternative tilnærmingar til kvar einaste akademiske disiplin, og dei livlegaste debattane ein kan førestille seg. Eg blei drege mot klassar om filosofi, historie, vitskap, kjønnsstudiar, men angra på at eg ikkje kunne delta på dei om psykologi, antropologi, litteratur og andre fagfelt.

Som om dei levde i eit parallelt univers, gjekk mange delar av akademia vidare som den einaste historia i vitskapsteori var den som følgde Wienerkretsen gjennom Karl Popper, Imre Lakatos og Thomas Kuhn. Vitskapsfilosofar var sjeldan merksame på denne andre tradisjonen. Eg fann det krevjande å tilpasse meg tilnærminga på filosofiinstituttet ved Trinity kvar gong eg kom attende frå Moskva, Berlin, Dubrovnik, og til og med London.

I mellomtida var det ikkje nokon overrasking å finne sovjetiske delegasjonar på internasjonale konferansar. Dei hadde vorte integrerte i organisasjonsstrukturar og haldt føredrag i mange av dei ulike møta som fann stad. Ein annan sak er om det førekom eit møte mellom ulike oppfatningar. Verdsfilosofikongressen skulle haldast i Düsseldorf i august 1978. Eg var store delar av dette året i Aust-Europa, mest i Moskva. Der snakka filosofane stadig om dette. Faktisk førebudde dei seg på same måte som om det skulle vore Warszawapakta- øvingar. Dei spurte stadig kva irske og britiske filosofane planlagde. Men desse planlagde ikkje noko i den forstand det blei meint. Om dei kom eller ikkje, kom dei som individ og tenkte berre på sine eigne føredrag og reiseplanar.

På sjølve kongressen las filosofar frå sosialistiske land og filosofar frå resten av verda stort sett opp artiklar som gjekk forbi kvarande (slik dei fleste akademikarar gjer på dei fleste kongressar). Det var likevel fleire trefningar, og ei kald krig-atmosfære. Eg kjende meg i ein liknande situasjon som dei britiske marxistane på konferansen i 1939. Eg gjekk mellom båe sider på ein måte som få andre gjorde. Eg tykte dette var ganske stimulerande, og gjekk inn i alle dei polemiske moglegheitene situasjonen hadde å by på.   

Dette gjekk att på andre konferansar i desse åra, til dømes på den internasjonale kongressen for logikk, metodologi og vitskapsfilosofi i Hannover i 1979 og den internasjonale kongressen for vitskapshistorie i Bucuresti i 1981. På sistnemnde fann eg meg ofte i selskap med britiske vitskapshistorikarar. Eg kjende at mine argument, om at marxisme pluss vitskap ikkje med naudsyn var det same som Lysenko, stadig blei undergrave av staden og hendingane som fann stad der. På eit plenumsmøte blei Elena Ceausescu presentert som ein stor vitskapsmann, og i mange av dei ulike øktene hevda rumenarane at rumenarar var ansvarlege for mange oppdagingar i vitskaps- og teknologihistoria som blei tilskrive andre, som Albert Einstein. Det var mange som forhandla i desse spenningane. Joseph Needham, som var til stades på kongressen i 1931 og ein framståande figur i rørsla av venstrevridde vitskapsmenn på 1930-talet, var framleis der som meklar mellom aust og vest, femti år seinare.

Det var andre enklavar med vedvarande krysspollinering, til dømes Boston Colloquium in Philosophy of Science, som gav ut mange bind av Boston Studies in the Philosophy of Science, redigert av Robert Cohen og Marx Wartofsky. Inter-University Centre i Dubrovnik var ein banebrytande og viktig base for samhandling mellom aust og vest, mellom marxister og ikke-marxister. Eg har gode minner frå stimulerande møter i desse miljøa. På konferansen i vitskapsfilosofi i Dubrovnik var ein oppteken av å forsvare vitskapeleg realisme mot ulike formar for sosialkonstruktivisme, i særskild Edinburgh-skulen og Paris-skulen. Filosofar frå ein kritisk marxistisk posisjon, som Wartofsky, Srdan Lelas og Władisław Krajewski, samt frå andre filosofiske tradisjonar, som William Newton-Smith, Rom Harre og Ernan McMullin, argumenterte mot Barry Barnes, David Bloor og Bruno Latou. Dialogen var fri, venleg, morosam og målretta.[10]

Dette var ein krevjande tid for meg som intellektuell i prekære tilsetjingstilhøve. Eg kjende meg ofte sint og bitter, til tider nærast fortvila, men eg haldt fram med arbeidet mitt. Eg føreleste på mange arenaar, frå Ivy League-universitet til lokale arbeidsformidlingssentra, blei ein snakkis på radio og TV, og gjekk over til kulturstudiar. Då det kom til å få ein sikker stilling, blei eg alltid forbigått til fordel for nokre som var tryggare, sjølv om dei var mindre kvalifiserte. Lenge etter at eg hadde trudd at det aldri kom til å hende, fekk eg meg endeleg ein fast akademisk stilling på 1990-talet.

Marxisme har nok ikkje vore ein fordel for karrieren min, men det gjorde at eg utvikla ein måte å tenkje gjennom alle påkjenningane som den førte med seg. Eg hadde intellektuelle klårleik og eit moralsk formål, og det var ikkje lite. Eg hadde måtar å styrke og trøyste meg sjølv på. Eg tenkte: Kven var dei kjende filosofiprofessorane då Marx og Engels skreiv deira klassiske tekstar medan dei levde vanskelege og marginaliserte liv i eksil, medan Caudwell og David Guest blødde på slagmarka, då all deira briljans og lidenskap rann inn i den spanske jorda, medan Bukharin skriv i si dystre celle og argumenterte for marxismen for ettertida heilt til han blei ført ut for å verte skoten. Mange gonger hadde eg sunge “through dungeons dark and gallows grim,” men eg var ikkje fengsla, eg blei ikkje avretta. Eg kunne leve med arbeidsløyse, halvsysselsetting, marginalisering, å bli nedlata, urettferd. Eg kunne halde ut einsemda til langdistanse-marxisten. 

I Aust-Europa skjedde det mykje i laupet av få år. Alt opna opp, berre for å stenge ned att. I 1990 verka det som om verda blei snudd på hovudet. Sovjetunionen, DDR, Tsjekkoslovakia og Jugoslavia forsvann frå verdskartet. Eg undra ofte på kor mange av dei intellektuelle eg møtte i Aust-Europa som ville vere marxistar dersom det blei eit regimeskifte. Det kom eg til å finne ut. Eg hadde fleire konfrontasjonar med dei som hadde gjort karriere gjennom å vedkjenne seg til marxismen, for seinare å gjere karriere på å fordømme den. Det akademiske livet verda over er fullt av slike menneskje. Dei gjer det som er naudsynt for å fremje seg sjølv og får si løn, då som no. Men dei vil aldri produsere noko av røynleg verdi.

I 1996 blei eg sendt til eit universitet i Slovakia, som del av EU sitt transeuropeiske mobilitetsprogram for universitetsstudium der ein sendte vestlege akademikarar til austlege universitet for å syne dei korleis “ordentlege” universitet blei drivne, eit openbert koloniserande prosjekt. Eg blei bedt om å halde ei gjesteførelesing om eit emne etter eige val. Eg valde marxisme. Dei blei overraska og dinest forvirra. Likevel organiserte dei den. Rommet var stappfullt. Marxismen hadde nok ein gong dragningskrafta til forboden frukt. Eg sa at situasjonen var latterleg. Marxismen hadde vore den rådande filosofien i fleire tiår, og so forsvann den frå pensum, som det aldri hadde vore høvet. Den var ortodoksi den eine dagen og bannlyst den neste. Det var ikkje sunt. Eg hevda at marxismen var ein viktig intellektuell tradisjon i verdshistoria, og ting ville aldri bli sunne før den fann sin stad i høve til alle utfordrarane i det overordna systemet. Dei neste dagane kom folk bort til meg og kviskra at dei var samde.

I laupet av åra har eg vendt attende til Aust-Europa for å sjå kvar alle marxistane hadde teke vegen. Eg har vorte mest imponert då eg har besøkt dei som hadde vorte overvunne, den marxistiske intelligentsiaen som framleis var marxistar, spesielt dei som var involvert i vitskapsfilosofi, som ein gong var på toppen av akademia og no levde ganske marginaliserte liv. Det har vore mykje uærlegdom og fornekting. Dette har til og med omfatta dei daude. Eg har vore djupt fortvila av å lese nekrologar over menneske eg kjente som marxistar, der dette aldri blei nemnd. Då eg stilte spørsmål om marxisme, var det nokre gonger som om eg spurte om seksuelle tilhøve eller spionskandalar. Likevel, sjølv om temaet framleis skapar eit ubehag hjå mange, er det særs slåande å sjå korleis yngre intellektuelle vert overraska over å høyre nokon argumentere for marxisme innanfor vitskapsfilosofi, og deira openheit for å vurdere det.

Loren Graham frå Massachusetts Institute og Technology og Harvard University, som har nytta heile sitt yrkesaktive liv på å studere sovjetisk og post-sovjetisk vitskap og vitskapsfilosofi, har vitna om den dialektiske materialismen sin varige innverknad på russiske forskarar, sjølv etter Sovjetunionen sitt fall. Dessutan observerte han: “Denne vitskapsfilosofien er faktisk ganske fornuftig og samsvarar med dei implisitte synspunkta til mange vitskapsmenn over heile verda.”[11]

Kva har marxismen å tilby vitskap og vitskapsstudiar no? Desse felta ser ut til å blomstre, i den forstand at det skjer mykje. Det er mykje finansiering, mange målingar, mange slags empiriske studiar. Mykje av dette er interessant og verdifullt, sjølv om mykje er inkjeseiande og avgrensa. Mange studiar er korte og overflatiske, drive av marknaden sin etterspurnad og rask karriere meir enn intellektuell søken. Det er ikkje mykje tenking som samstundes er empirisk forankra, filosofisk integrert og sett i samanheng med sosio-historisk kontekst. Dette er det marxismen kan tilby. I staden går vitskapen og vitskapsstudiar frå det eine ytterpunktet til det andre: frå molekylene sine detaljar til fysikken sin taoisme. Anten er det vitskap strippa for filosofisk og historisk refleksjon, eller so er det New Age-nonsens som trer inn i det filosofiske tomrommet og fyllar hyllane i bokhandlar. Båe er kommersielt sett vellukka. Motsetningar sel.

Intensiveringa av kommersialiseringa av vitskapen, som er del av ein kommersialisering av kunnskap, er den sterkaste krafta innanfor feltet i dag. Ein ny ortodoksi har teke kommandoen, ikkje so mykje gjennom å vinne argument, men gjennom å utøve systemisk makt på ein global skala. Filosofien trivst ikkje på denne arenaen. Det gjer heller ikkje teoriane som ligg til grunn for nokon disiplin. Universiteta vert tvunge til å fylgje marknaden sine normer og den sterkaste sin rett i den kommersielle konkurransen, noko som overgår alle andre formar for validering, i særskild sanningskriterium, teoretisk djupne og breidde, moralsk ansvar og politisk engasjement. Det er eit sterkt press som motverkar, undergrev og marginaliserer kritisk tenking, kreativ tenking og i særskild systemisk tenking.

Universiteta er ei kampsone. Atmosfæren har endra seg drastisk frå den som rådde på 1960- og 70-talet. Den gong var det store paradigmekonfliktar på alle område, som blei møtt med stor energi og lidenskap. Dette har forsvunne. Det er illevarslande, for inkje er løyst. Folk har lært seg å leve med uløyste eller ikkje-erkjente problem, eller å ta til takke med løysingar på eit mindre grunnleggande nivå. Konfrontasjonane mellom verdsåskodingar har gjeve plass til eklektiske teoriar på lågt nivå. Det er ein innsnevring av perspektivet og ein attervending frå engasjementet, anten det skuldast nærsyntheit, uvitskap, grunnheit, konformitet, frykt eller karrierejag.

So mykje av det eg les eller vurdere på mange område er halvferdig. Forståinga er svak og forvirra. Måta ein forstår samanhenga på er tynn og tilfeldig. Marxismen har næra ein etterspurnad i meg etter omgrepsgjering som er sterk og klår, for ein tjukk og systemisk forståing av kontekst. Mange samfunnsvitskapelege studiar er framleis for svake då det kjem til omgrepsgjering og forståing av samanhengar.

Det har vore periodiske gjenoppdagingar av vitskapen sin sosio-historiske kontekst, som om marxismen aldri fann stad—frå Kuhn til Edinburgh-skulen til Latour. Eg meiner ikkje å nekte for Edinburgh-skulen sine viktige bidrag, med ein imponerande produksjon av empiriske studiar av spennande episodar i vitskapshistoria som bind sosiale strukturar opp mot kosmologiar, og som knyter klasseinteresser til ulike posisjonar i vitskaplege kontroversar. Dei har argumentert mot å sjå på det som vert sett på som sant og rasjonelt i vitskapshistoria som uproblematisk, som noko som ikkje treng ein sosiologisk forklaring, og mot å forstå sosiale faktorar som noko som med naudsyn leier til forvrengingar eller korrupsjon av vitskapen. Dei har teke eit oppgjer med det eldre synet på kunnskap som noko individualistisk, passivt og kontemplativt, til fordel for eit syn på kunnskap som noko sosialt, aktivt og kontekstuelt. Kunnskap vert sett på som eit produkt av samhandlande sosiale grupper, ikkje passivt oppfattande individ. Vitskaplege teoriar vert ikkje openberra for individ, men er sosialt konstruerte. Dette synet har mykje til felles med marxismen.

Men i motsetnad til marxismen ser Edinburgh-skulen sin tilhengarar på vitskapeleg kunnskap som noko fullstendig vilkårleg, utan overordna mønstre, utan naudsynte bindingar som knyter kunnskapen til den sosiale orden eller den naturlege verda, og har inga førestilling om vitskaplege framsteg, ingen kriterium for differensierte vurderingar. I deira auge vel sosiale grupper ganske enkelt teoriar som ressursar som passar deira formål, og det finst inga måte å rangere slike teoriar på då det kjem til deira nærleik til røynda eller deira rasjonalitet. Dei skiftar heile tida terreng, frå den mest vilkårlege voluntarisme til den mest mekaniske determinisme. Dei fastset ein hard modell der kunnskap vert konstituert av ulike interesser, før dei i neste omgang kjem med bøner om interesselaus forsking. Dei ynskjer ikkje å gje vitskapen ein opphøgd status i tilhøve til andre formar for kultur og er mot tydelege demarkasjonskriterium, før dei i neste andedrag plasserer vitskapen på pidestall. Det er for tilfeldig, for sjølvmotseiande, for laust til å bringe oss vidare mot ein djupare innsikt i tilhøvet mellom vitskapen sine kognitive og sosiale dimensjonar.[12]

Vitskapskrigane på 1990-talet tok opp tråden frå denne spenninga. Eg fann meg sjølv på båe sider, men likevel ikkje heilt på nokon av dei. Eg var samd med dei so ynskte å forsvare vitskapen sin kognitive kapasitet mot epistemologisk anti-realisme, irrasjonalisme, mystisisme, konvensjonalisme og særleg postmodernisme. Eg var ogso samd med dei som insisterte på ein sterk sosio-historisk reiegjering for vitskapen, mot forsøk på å gjeninnføre scientisme. Ei betre forankring i det den marxistiske tradisjonen har bidrege med i desse spørsmåla kunne opplyst dette terrenget. Eg trur ikkje at det å undergrave vitskapen sin kognitive gyldigheit er ein passande aktivitet for venstresida.[13] Det er korkje epistemologisk forsvarleg eller politisk progressivt. Venstresida bør ta stilling med vitskapen—ein kritisk rekonstruert, sosial ansvarleg vitskap, men med alle moglegheitene vitskapen har.

Vitskap og vitskapsstudiar har i aukande grad hatt ein tendens til å vende seg bort frå dei store ideane som ein gong var i spel. Dei har vorte for små, for vende innåt seg sjølve, for opptekne av minidebattar og mikrotendensar, og har berre svake prov for relevant intellektuell historie og sosial kontekst.[14]

I høve til filosofi, som framleis er sentralt for det menneskelege tilværet, so har mange profesjonelle filosofar redusert filosofi til tekniske, esoteriske øvingar, eller tilslørande nonsens. Dei har framandgjort mange som har kome for å søkje meining, og har på tvilsamt grunnlag forsvart sin eigen dalande status. Nokre tekstar i vitskapsfilosofi verkar for meg som det same som å vere opphengt i eit sjakkspel medan ein sit i eit brennande hus. 

Marxismen er framleis eit alternativ. Den er framleis overlegen alle andre tilnærmingar. Det er ei måte å gripe verda som eit komplekst mønster av samanhengande prosessar der andre berre ser fråkopla og statiske detaljar. Det er ei måte å avsløre korleis økonomiske strukturar, politiske institusjonar, juridiske kodar, moralske normer, kulturelle trendar, vitskapelege teoriar, filosofiske perspektiv, ja, til og med sunn fornuft, alle er produkt av eit historisk utviklingsmønster forma av ei særskild produksjonsmåte.

Marxismen som vitskapsfilosofi er materialistisk i den forstand at den forklarar den naturlege verda ved hjelp av naturkrefter, ikkje overnaturlege kreftar. Den er dialektisk i den forstand at den er evolusjonær, prosessuell og utviklingsorientert. Den er radikalt kontekstuell og relasjonell i den forstand at den ser alt som eksisterer innanfor det nettverket av krefter som det er ein del av. Den er empiristisk utan å vere positivistisk eller reduksjonistisk; rasjonalistisk utan å vere idealistisk; samanhengande og omfattande samstundes som den er empirisk forankra.

Den må heile tida verte revidert i ljos av den mest avanserte vitskapen, den mest oppdaterte kunnskapen i samtida. I vitskapshistoria tyder dette at ein reflektere grundig over dei filosofiske implikasjonane av dei empiriske vitskapane og å gjere dette i ein omfattande sosio-historisk kontekst. Innan filosofi tyder det generelt å sjå til andre disiplinar og tverrfaglege undersøkingar og delta i debattar om det teoretiske grunnlaget for den aukande kunnskapen. Det inneber at ein granskar samtidige endringar i sjølve kunnskapsproduksjonen.

Marxismen har vore ein viktig posisjon i filosofien sin historie. Den har vore ein formande kraft i vitskapsstudiar og andre disiplinar, og den har framleis påverknad. Den er ikkje like mykje innverknadsrik som den fortener å vere i dagens intellektuelle landskap, men den har meir innverknad enn mange kanskje trur. Den er til stades på måtar som ikkje alltid vert anerkjend. Nokre gonger er det ein filosofi “som ikkje vågar å seie namnet sitt”. Dessutan har mange av premissa som den legg til grunn vorte so aksepterte at det ikkje lenger verkar naudsynt eller hensiktsmessig å vite kvar dei kjem frå.

Marxismen lev vidare, men på krunglete og kompleks, nokre gonger på sterke, briljante, trassige måtar, nokre gonger på subtile, men innverknadsrike måtar, men nokre gonger ogso på svake, forvirra og fornedrande måtar. Det er ofte “marxisme light” som eit element av ein overflatisk intellektuell historie som vert plyndra for tilfeldige innsikter for grunn teori. Nokre er kvasi-marxistar eller post-marxistar. Dei har vorte motlause av nederlag eller skyvd ut av postmodernismen. Det var éin ting då dei hadde vinden i ryggen, men dei har vorte feide av bana av ein sidevind dei ikkje kunne stå imot. Det er ebb og flod og ny bylgjer av erkjenning heile tida.

Det pågåande presset for avkolonisering av kunnskap er viktig. Eg jubla då Rhodes falt ved University of Cape Town i 2015. Før det grøssa eg kvar gong eg passerte den på campus. Eg har likevel sett at mykje av denne progressive impulsen manglar forankring på grunn av manglande evne til å sjå kva som har vorte oppnådd av tidlegare generasjonar, eller at den sentrale krafta som koloniserer kunnskap er kapital. Eg ser allereie at mykje av impulsen har vorte appropriert av ein inkjeseiande og blind liberal agenda.[15]

Det er teikn på ein gjenoppliving av interessa for marxisme i tilhøve til vitskapen no. I åra sine laup har eg vorte invitert til å tale om dette. Årsakene til at eg og andre marxistar vert oppsøkte no, har meir å gjere med vår noverande planetariske naudssituasjon, i særskild den trugande klimakatastrofen og den vedvarande covid-19-pandemien. Vitskapen har vore presserande. Førmoderne eller postmoderne anti-vitskap er ein blindveg. Positivistisk scientisme har ein viss styrke, men er for snever, for nærsynt til å gripe heile biletet.

Eg har ikkje sett mykje til den postmoderne vitskapskritikken i det siste. Fordi vitskapen har vorte so framståande, so påfallande, so avgjerande for vår kollektive lagnad, trur eg ikkje nokon ynskjer å høyre at vi ikkje har nokre kriterium for å bedømme motstridande sanningspåstandar eller at vitskapen i seg sjølv er villeiande eller undertrykkande. Men vitskap under kapitalismen aldri vore so problematisk som no. Berre systemisk analyse kan løyse dette, og berre tiltak som spring ut av denne forståinga er i stand til å handtere problema som oppstår.

Statistikken over karbonutslepp eller tap av biologisk mangfald tek oss berre so langt, med mindre vi namngjev systemet som skapte problemet, som driv prosessen og blokkerer moglege løysingar. Det vert skrive mykje om den økologiske krisa, men det er marxistar som John Bellamy Foster, Ian Angus og Andreas Malm, som knyter vitskapen til filosofi, sosiologi og politisk økonomi, som bring heilskapen i fokus og syner vegen vidare.[16]

Det er det same med den noverande pandemien. Statistikken over covid-tilfelle, sjukehusinnleggingar, dødsfall, vaksinasjonar, og formildande tiltak får oss berre so langt, med mindre vi ser på kva tilhøve som har skapt denne pandemien og som held fram med å skape framtidige og meir valdsame pandemiar. Det er marxistar, som Mike Davis og Rob Wallace, som spådde at ein slik pandemi ville kome og synte korleis den var knytt til kapitalismen sitt kretslaup. Same kva som kan ha skjedd i Wuhan-laboratoriet eller på marknaden, ligg den røynlege kjelda i avskoging, øydelegging av habitat, handel med ville dyr, heile det industrialisert system for matproduksjon og kapitalen sitt globale kretslaup. Marxistar og andre har framheva korleis den offentlege helsevesenet har vorte nedgradert samt den negative effekten av patent og strupetaket som farmasøytiske selskap har, som hindrar rettferdig distribusjon av vaksinar og terapeutiske medisinar.[17]

Vi treng ein meir open, samarbeidande, internasjonal vitskap for å handtere desse problema. Det har vore rørsler i denne retninga som svar på dagens krisar, men hindringane er framleis formidable.

Marxistar har stått i spissen for den systemiske tenkinga som desse kriteria krev, ikkje berre med å klårgjere årsakene, men ogso ved å peike på løysingane—løysingar som er vanskelege å oppnå, av di dei imperativa som økologiske og epidemiologiske krisar skapar, strid mot sjølve kapitalismen sin logikk. Eg trur dette vert forstått av fleire og fleire menneskje, den typen menneskje som samla seg utanfor sperringane til FN sin klimakonferanse i 2021 eller fylde nyhendeoppslaga med redsle.

So kva står vi no? Det er eit paradoks: aldri har det vore ein so totalisert, systematisk kraft som dagens globale kapitalisme, og likevel har det aldri vore eit slik mangel på samanbindande systematisk tenking. Den sentraliserte marknaden desentraliserer psyken. Den organiserer produksjon og forbruk, men desorganiserer samfunnet. Likevel finst det ein søken etter sanning, eit strev etter rettferd som systemet korkje kan tilfredstilje eller undertrykkje. I dette set eg mi von til ei gjenoppliving av den typen omfattande tenking og kollektiv handling som marxismen har fostra gjennom tiåra.

Historia til marxismen og tilhøvet til vitskapen er uløyseleg knytt saman med historia til alt anna. Det har så langt vore eit fascinerande drama, fullt av avsløringar, katarsis, tragediar og farsar. Vi er klare for neste akt. Marxismen er framleis den overlegne filosofiske retninga i vår tid.

---

[1] Historien her er med naudyn noko skissemessig, og strekk seg over flere tiår og omhandlar mange tenkarar, teoriar og debattar. For en mer utfyllende historie, se min mer omfattende redegjørelse i Helena Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science: A Critical History (London: Verso, 2018 [1985]).

[2] For en god reiegjering for heile historia til denne debatten, se Kaan Kangal, Friedrich Engels and the Dialectics of Nature (London: Palgrave Macmillan, 2020).

[3] De sovjetiske dokumentene fra denne kongressen ble publisert som Nikolai Bukharin et al., Science at the Crossroads (London: Kniga, 1931).

[4] Nikolai Bukharin, Philosophical Arabesques (New York: Monthly Review Press, 2005)..

[5] For meir om denne kongressen og etterverknadane av den, sjå Gary Werskey, The Visible College: A Collective Biography of British Scientists and Socialists of the 1930s (London: Allen Lane, 1978); Christopher Chilvers, “Five Tourniquets and a Ship’s Bell: The Special Session at the 1931 Congress”, Centaurus 57, nr. 2 (2015): 61-95; Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science.

[6] Christopher Caudwell, Studies and Further Studies in a Dying Culture (New York: Monthly Review Press, 1971); Christopher Caudwell, Heredity ad Development (London: Routledge & Kegan Paul, 1986); Christopher Caudwell, The Crisis in Physics (London: Verso, 2018).

[7] D. Bernal, Aspects of Dialectical Materialism (London: Watts & Company, 1934); Helena Sheehan, “J. D. Bernal: Philosophy, Politics and the Science of Science”, Journal of Physics: Conference Series 57 (2007): 29-39.

[8] Werskey, The Visible College; Robert Young, “Science Is Social Relations”, Radical Science Journal 5 (1977): 65-129.

[9] Richard Levins og Richard Lewontin, The Dialectical Biologist (Cambridge, MA: Harvard University Press, 1987).

[10] For ein meir utførleg reiegjering for desse konferansane og andre hendingar og rørsler i desse åra, sjå Helena Sheehan, Navigating the Zeitgeist (New York: Monthly Review Press, 2019).

[11] Loren Graham, What Have We Learned About Science and Technology from the Russian Experience? (Stanford: Stanford University Press, 1998).

[12] Barry Barnes, Scientific Knowledge and Sociological Theory (London: Routledge & Kegan Paul, 1974); Barry Barnes, Interests and the Growth of Knowledge (London: Routledge & Kegan Paul, 1977); David Bloor, Knowledge and Social Imagery (London: Routledge & Kegan Paul, 1976).

[13] Dei utløysande hendingane var utgjevinga av Paul Gross og Norman Levitts Higher Superstition i 1994, den beryktede Sokal-bløffen i 1996 og den valdsame publisiteten rundt den (spesialutgaven av Social Text om “vitkapskrigane”, bøker ble utgjeve osv.) og New York Academy of Science-konferansen, publisert som The Flight from Science and Reason. For en oversikt, se Ullica Segerstrale (red.), Beyond the Science Wars: The Missing Discourse About Science and Society (Albany: State University of New York Press, 2000); Helena Sheehan, “The Drama of the Science Wars: What Is the Plot?”, Public Understanding of Science 10, nr. 2 (2001).

[14] Sjå til dømes Mario Biagioli, ed., The Science Studies Reader (New York: Routledge, 1999).

[15] Helena Sheehan “Class, Race, Gender and the Production of Knowledge: Considerations on the Decolonisation of Knowledge,” Transform 7 (2020): 13–30.

[16] John Bellamy Foster, Marx’s Ecology (New York: Monthly Review Press, 2000); John Bellamy Foster, The Return of Nature (New York: Monthly Review, 2020); Ian Angus, A Redder Shade of Green: Intersections of Science and Socialism (New York: Monthly Review Press, 2017); Andreas Malm, The Progress of This Storm: Nature and Society in a Warming World (New York: Verso, 2017); Andreas Malm, Corona, Climate, Chronic Emergency: War Communism in the Twenty-First Century (New York: Verso, 2020).

[17] Mike Davis, The Monster Enters: COVID-19, Avian Flu, and the Plagues of Capitalism (New York: Verso, 2020); Rob Wallace, Big Farms Make Big Flu (New York: Monthly Review Press, 2016); Rob Wallace, Dead Epidemiologists: On the Origins of COVID-19 (New York: Monthly Review Press, 2020).