Totalitet: Tiår med debatt og naturen si attervending

Av Helena Sheehan (frå https://monthlyreview.org/2023/09/01/totality-decades-of-debate-and-the-return-of-nature/)

Korleis klarte klassiske marxistiske forfattarar å ta opp eit so slåande utval av tema? I oppmodinga til ein nyleg konferanse om Frederick Engels, føreslo arrangørane mogelege tema i utforskinga av arven etter Engels, og føreslo klasse, kjønn, natur, vitskap, religion, kolonialisme, kapitalisme og sosialisme.[1] Mange fleire kunne ha vore lagt til. Det same kunne seiast om Karl Marx, V. I. Lenin, Nikolai Bukharin og mange fleire forfattarar. Kva gjorde det mogeleg for dei å omfatte eit så breitt spekter av tema?

Sjølvsagt diskuterer mange folk mange ting, men omfattar dei desse tinga i eit samanhengande perspektiv? Ganske ofte gjer dei ikkje det. Det er ein skilnad mellom skravlete og systemisk tenking, mellom eklektisisme og syntese, mellom pluralisme og holisme, mellom ein salat av ulike omgrep og eit samanhengande og omfattande verdssyn.

Systemisk tenking, syntese, totalitet karakteriserte tilnærminga til teoretikarane nemnd ovanfor, og som framleis utmerkar det beste av det som har kome til å verte kalla marxisme.

Totalitet er ein pågåande prosess, ikkje ein statisk eller ferdig ting. Verbet totaliserande, i staden for substantivet totalitet, fangar betre opp den opne, alltid strevande prosessen. Det er ei aktivitet i staden for eit objekt. Det er ei orientering mot heilskapen, ikkje ein finalisert oppfatning av den. Det er ein måte å tenke på som alltid prøver å forstå kvart fenomen innanfor den pulserande heilskapen og det komplekse nettverket av samspel.

Det er ei lang historie kring kontroversen rundt omgrepet totalitet både innanfor marxismen og i den breiare intellektuelle kulturen kring den. Min eigen versjon av den historia, som eg skisserer her, er i strid med den versjonen mange andre marxistar ville leggje fram.

Vektlegginga på omgrepet totalitet blir vanlegvis knytt til den tradisjonen som upresist vert kalla vestleg marxisme. Då eg sette meg føre å førebu denne artikkelen, hugsar eg at eg gjennomgjekk ei bok som heiter Marxism and Totality då den fyrst kom ut i 1984.[2] Eg tok den av hylla mi og byrja å bla gjennom den via mine understrekingar og notat i margane, mange av dei sa “Nei”. Martin Jay gav boka undertittelen The Adventures of a Concept from Lukács to Habermas. Eg ville ikkje starta med Georg Lukács eller ende med Jürgen Habermas (om eg kom til å inkludere Habermas i det heile teke). Jay plasserte si intellektuelle historie om omgrepet totalitet innanfor marxismen heilt innanfor den vestlege marxistiske tradisjonen, og utelukka nesten alt av det eg ville vere mest insisterande på å inkludere, og inkluderte mykje av det eg ville ha utelukka, bortsett frå som polemisk kontrast.

Den vestlege marxistiske tradisjonen artikulerte ein filosofi som la stor vekt på totalitet og som starta med Marx og hoppa til Lukács og Frankfurt-skulen, spola fram til 1960-talets nye venstre, og held fram i dag med ein postmodernisert versjon av marxismen, og oversåg eller utelukka med vilje – til og med forvrengte – Engels, Lenin og Bukharin, so vel som all sovjetisk, aust-europeisk og kommunistparti-filosofi. Heile linja av utviklinga av marxismen, det eg meiner hovudstraumen i marxismen, vert anten ignorert eller karikert som diamat [dialektisk materialisme] eller vulgær marxisme.

Den vestlege marxistiske versjonen av marxisme var den som var mest utbreidd ved universiteta då eg kom til vaksen alder, men ikkje innan rørsla eg òg var aktiv i, sjølv om det òg gjorde seg gjeldande i rørsla. I Storbritannia kunne dette sjåast i sidene til New Left Review, og etter kvart òg i Marxism Today. Eg helde mot den vestlege marxistiske retninga i byrjinga, men kasta raskt loddet mitt med den andre, nyss fordi eg søkte totalitet.

Den vestlege marxistiske tradisjonen trekte ein tydeleg grense mellom Marx og Engels, med Marx som ein djup, kompleks, kritisk og humanistisk tenkar og Engels som ein rå, reduksjonistisk, positivistisk annanrangs figur. Iblant vart det lovprisa ein antroposentrisk Marx i motsetnad til ein vitskapeleg Engels, som vart latterleggjort. Det vart hevda at Engels veik bort frå Marx ved å gå frå ein kritisk metode for samfunnsanalyse til ein Weltanschauung, eit omfattande filosofisk system som omfatta både natur og samfunn og støtta seg tungt på naturvitskapane.

I boka mi, Marxism and the Philosophy of Science, gjekk eg gjennom det omfattande kjeldematerialet som undersøkte tilhøvet mellom Marx og Engels, særleg verk som hevda at Engels førte Marx i ei retning dei karakteriserte som svik, forvrenging, bedrag og villfaring. Eg fann ingen tekstleg eller kontekstuell basis for desse påstandane og argumenterte sterkt for ein grunnleggjande semje mellom Marx og Engels når det gjeld filosofiske spørsmål, samt ein forsvar av Engels sin posisjon innan filosofi og vitskap.[3] Sjølvsagt var det slåande skilnader i bakgrunnen deira, livsstilar, litterære stil og tematiske vektleggingar, men dei såg seg sjølve som del av same grunnlaget og deltok i eit felles prosjekt, som Marx kalla “vårt arbeid.” Terrell Carver har vorte ein framståande og produktiv talsperson for posisjonen som hevdar disharmoni mellom Marx og Engels.[4] Han og eg var dei to hovudsaklege talarane på den nylege Engels-konferansen (Engels in Eastbourne, juni 2023), med svært ulike perspektiv, sjølv om han tona ned posisjonen sin den gongen, og eg kom med min fullt ut.[5]

Eg går ikkje inn på alle vridingane og vendingane i denne saka her, fordi det finst nylege tekstar som held denne lange debatten oppdatert. Eg trur tidevatnet endeleg har snudd i denne saka, og det er ei aukande verdsetjing av Engels sine positive bidrag, særleg når det gjeld filosofi, natur og naturvitskap. Eg meiner Engels in Eastbourne-konferansen var ei av mange manifestasjonar av det.

Samstundes kjem det stadig nye påstandar om ulikskapen mellom Marx og Engels, den siste er å setje ein økologisk og til og med motvekst-orientert Marx opp mot ein produktivistisk og progressiv Engels.[6] I juni 2023-utgåva av Monthly Review argumenterte John Bellamy Foster imot påstanden til Kohei Saito om at Engels med vilje undertrykte Marx sine refleksjonar om den metabolske rifta og dei økologiske implikasjonane i favør av si eiga tilnærming til natur og naturvitskap. Foster hevdar at det ikkje var noko slik undertrykking, og at Marx og Engels sine posisjonar då det gjeld natur, naturvitskap og økologi er komplementære og ikkje motstridande.[7] Eg er samd.

Eg beklagar at Saito, som har utført viktig arbeid med å argumentere for relevansen til marxismen for økologien, sjølv skrive ei bestseljarbok om Capital in the Anthropocene i Japan, har brakt attende denne nesten forkasta debatten om Marx-Engels-tilhøvet og samsvaret (eller mangelen på det) i deira syn på vitskap og natur. Likevel nektar ikkje Saito for Marx sitt engasjement i naturvitskap og tilhøyrsle til ei naturfilosofi. Tvert imot, han understrekar Marx sin djuptgripande involvering i dette området og aukande innsikt i kor langt økologisk øydelegging er innbakt i den kapitalistiske produksjonsmåten. Saito plasserer seg sjølv innanfor tradisjonen som stadfester marxismen som ei naturfilosofi, i tillegg til ei samfunnsfilosofi.

Eigentleg meiner eg at marxistar bør gå framover i handsaminga av vår tids kriser ved å tenkje på ein empirisk, dynamisk og integrerande måte, utan å bli altfor oppslukt av tekstleg eksegese (sjølv om det av og til er naudsynt). Vi treng ikkje å rettferdiggjere kvar nyansering av analysen vår av tjuefyrste-hundreårsproblem i verka til nittenhundretals-tenkjarar, sjølv om vi skuldar dei mykje. Marx og Engels levde på ei tid der den industrielle kapitalismen var på frammarsj og leverte mykje som var progressivt, samstundes som det skjedde til ein frykteleg pris av sosial urettferd og miljødegradering. Ja, det er mogleg å sjå i verket deira grunnlaget for økososialisme. Sjølv om nokre avsnitt peikar i retning av motvekst-kommunisme, må vi framleis tenkje ut ei framtid med omsyn til dei kreftene som er i rørsle i vår eigen tid. Det utspeler seg ein kompleks debatt, der marxistar spelar ei leiande rolle, om behovet for å omprioritere produksjonen på ein radikal og berekraftig måte.[8]

Slik eg ser det, la både Marx og Engels stor vekt på vitskapen om naturen og insisterte på ein einskap i metoden, og avviste tydeleg éin metode for vitskap og éin annan for livet. Begge avviste dualismen mellom natur og historie og såg naturen som ein heilskap der menneska og historia deira er dynamiske dimensjonar. Ved å understreke den organiske eininga mellom menneska og naturen, og gjorde det som om han føresåg den katastrofale metabolske rifta som utspelar seg i den planetariske krisa i vår eigen tid, advarte Engels:

Lat oss likevel ikkje skryte for mykje av våre sigrar over naturen… Slik vert vi minna på, ved kvart skritt, om at vi på ingen måte herskar over naturen som ein erobrar over eit framandt folk, som noko som står utanfor naturen, men at vi, med kjøt og blod og hjerne, høyrer til naturen og eksisterer midt i henne, og at all vår herredøme over henne ligg i det faktum at vi har føremonen framfor alle andre skapningar i å kunne lære hennar lover og anvende dei korrekt.[9]

Til dei som teikna ein skarp grense mellom medvit og natur, svara han at produktet av det menneskelege hjernen i siste instans òg er produktet av naturen. Han la fram “eit heilskapleg syn på samanhengane i naturen ved hjelp av fakta gjevne av empirisk naturvitskap sjølv... for å kome fram til eit natursystem som er tilstrekkeleg for vår tid.”[10]

Ja, Engels utvida ein kritisk metode for samfunnsanalyse til eit omfattande filosofisk system som omfattar både natur og samfunn. Han trudde ikkje at det var nok å skissere politisk økonomi av kapitalismen, å presentere eit alternativt sosialt system og å bygge ei rørsle for å fremme den kritikken og det alternativet. Han meinte at desse innsatsane måtte byggje på ei omfattande verdssjå på alt som eksisterer, frå atom til stjerner.

Eg argumenterer for at ikkje berre Marx samtykte til dette, men òg for ein heil linje av ubroten utvikling innanfor den marxistiske tradisjonen. Eg argumenterer dessutan for at dette representerer det beste av denne tradisjonen, fordi det er den mest samanhengande og omfattande måten å forstå verda på. Det er den einaste vegen til ei rotfestet totalitet. Motstanden mot det er prega av kortsynleik, motseiing og partiskheit. Det finst ingen totalitet utan materie, utan natur, utan vitskap.

Tradisjonen som spring ut frå Engels, som eg stolt er ein del av, er ein prosessuell, interaksjonistisk og integrerande materialisme. Det er ei filosofi som hevdar at ingenting kan forståast utanfor sitt dynamiske mønster av samanhengar med alt anna. Det går imot statiske, atomistiske, fritt svevande tankemønster. Det er ei filosofi som gir fullt handlingsrom for medvit og vilje, men med full forståing av deira uoppløyselege materielle natur.

Gjennom heile tankens historie har det alltid vore dei som har valt ei isolert og pluralistisk tankegang i motsetnad til dei som streva etter å sjå heile i den grad det er mogleg. Innafor venstresida har det alltid vore dei som har engasjert seg i éin eller mange saker, men som ikkje følte behov for den intellektuelle koplingsvevet til ei integrert verdssyn. Eg finn det vanskeleg å forstå, for sjølv som barn søkte eg å gripe heile, og som eg utvikla meg, vart eg forundra over dei som valde å hoppe frå ein ting til ein annan utan å søkje å sjå det eg kalla “det store biletet.” Det eg har funne endå meir overraskande, var å finne dette sjølv innanfor marxismen.

Denne tendensen var der frå byrjinga – fyrst i direkte motstand mot Marx og Engels blant samtidige. Dinest, under den andre Internasjonalen, gjekk fleire av dei intellektuelle attende til den neo-kantianske methodenstreit, og teikna ein skarp grense mellom historie og natur og mellom humaniora og naturvitskap – i prinsippet, éin basis for vitskap og ein annan for livet. Mot dei argumenterte andre, som Lenin og Georgi Plekhanov, for ei integrert filosofi “støpt i eit enkelt stykke stål.[11]

I Sovjetunionen på 1920-talet var det ein livleg debatt som stammar frå skilnader i vektlegginga innanfor marxismen då det gjeld røtene den hadde i filosofihistoria, særleg den hegelianske tradisjonen, versus vektlegginga av grunnlaget den hadde i naturvitskapane. Sjølv dei som var mest tilbøyelege til ei meir hegeliansk versjon av marxismen forsvarte Engels og naturens dialektikk mot kritikarane.[12]

I den vidare kommunistiske Internasjonalen var det derimot annleis. Mykje av debatten samla seg kring publiseringa av Lukács sitt verk History and Class Consciousness i 1923.[13] Dette er hundre år sidan i år, og det er ulike minnemarkeringar og spesialnummer dedikert til det. På konferansen for Historical Materialism i Athen i april 2023 var det ein heil strøyming dedikert til det kalla “A Thousand and One Nights of the Totality: A History and Class Consciousness Marathon,” sjølv om dei fleste av presentasjonane fokuserte på særskilde aspekt av Lukács si tenking, og ikkje totalitetsdebatten.

I boka si frå 1923 hevda Lukács at den dialektiske metoden berre gjaldt for historie og samfunn og ikkje kunne utvidast til naturen, der han frikjente Marx og skulda Engels for å gjere dette. Sjølv om Lukács hadde vorte kommunist, var han framleis gripen av både neo-hegelianisme og neo-kantianisme på ein slik måte at han tok totalitet frå G. W. F. Hegel, men dualisme frå Immanuel Kant, og blei dermed fanga i ei kjernemotseiing. For Lukács var totalitet ein sak for medvit, for fenomenologisk intuisjon, og ein førehandsheilskap som ein kunne trekke konklusjonar frå, og ikkje noko som byrja med det særskilde og rørte seg, både induktivt og deduktivt, mot totaliserande generaliseringar, slik det var for Marx, Engels og mykje av den påfylgjande tradisjonen. Lukács sitt arbeid på denne tida var prega av forakt for naturvitskapane og heile riket av empirisk undersøking, slik det var typisk for den intellektuelle miljøet han kom frå. Lukács reflekterte seinare at dette var ei tid der verdsomspennande historiske transformasjonar streva etter å finne teoretisk uttrykk, og han fann seg sjølv som inkarnasjonen av motstridande intellektuelle trendar i prosessen med sin eigen politiske og intellektuelle transformasjon.[14]

Stormen av kontroversar på 1920-talet blussa opp i dei teoretiske tidsskrifta, men sølte òg over på golvet under den femte verdskongressen til Komintern, då Grigory Zinoviev gjekk til angrep mot visse intellektuelle og skulda Lukács for teoretisk revisjonisme. I ei komplisert historie gjorde Lukács retrett og blei verande i kommunistrørsla, medan den vestlege marxistiske tradisjonen førte vidare posisjonen som Lukács gav opp. Dei gjorde dette på avstand – ikkje berre frå kommunistrørsla, men òg frå venstre-aktivisme, i ulik grad med ulike tenkjarar.[15] Dei hadde ein tendens til å dvele i teoretiske abstraksjonar, i ei verd av idear om idear og tekstar om tekstar, ikkje tilstrekkeleg gjennomsyra av epistemologisk forankring i faktisk aktivisme eller empirisk undersøking. Sjølv om proletariatet for Lukács på den tida bar med seg eit revolusjonært medvit, likna det meir på den hegelianske Weltgeist enn på den levande, pustande arbeidarklassen av historisk erfaring.

Den vestlege marxistiske tradisjonen vart fanget i ny-kantianske antinomiar, spesielt i kløftene mellom naturvitskap og humaniora, mellom natur og historie, mellom materie og medvit. Deira totalitet var i hovudsak eit anti-empirisk omgrep. Dei la stor vekt på ein kritikk av positivismen, noko som var naudsynt, men dei hadde ein tendens til å blande saman positivisme og vitskap, og dimed overlate heile riket av naturvitskap til positivismen, og ignorere eksistensen av eit anti-positivistisk syn på vitskap utvikla innanfor marxismen. Deira styrke låg alltid i medvit og kultur, ofte med rike og innsiktsfulle analysar, men slike analyser var alltid mangelfulle på grunn av at dei var kopla frå naturen og naturvitskapen. Deira totalitet mangla alltid ein avgjerande dimensjon.[16]

Vestleg marxisme var ein posisjon hovudsakleg halde av intellektuelle ved universitet, som meinte dei var meir sofistikerte enn dei som adopterte det dei kalla vulgær marxisme, der Engels blei framstilt som den første vulgære marxisten, og Sovjetunionen og kommunistpartia blei portrettert som verkty for å institusjonalisere denne vulgariteten. Ernst Bloch ynskte Lukács sitt verk velkomen, men spådde at andre ikkje ville gjere det, og peika ut russarane som dei som ikkje forstod den tyske filosofiske tradisjonen og tenkte “som ukultiverte hundar.”[17]

Den dominerande marxistiske tradisjonen – den som spring ut frå Engels og er grunna i vitskap – var òg posisjonen til nokre universitetsintellektuelle, mange av dei vitskapsfolk. Det var òg posisjonen til mange arbeidarklasseaktivistar, nokre av dei som jobba på byggjeplassar heile dagen og deltok på førelesingar om dialektisk materialisme om kvelden. Av og til var dei relativt usofistikerte, men ikkje alltid. Av og til resiterte dei lover om dialektikk på same måte som barn resiterer bøner og dikt, men det var dei som reflekterte seriøst, gav gode førelesingar og skreiv fine bøker. Denne versjonen av marxisme var òg ein statleg vedteken ortodoksi og ein posisjon som blei adoptert opportunistisk der kommunistpartia var i maktposisjon. Faktisk blei av og til arbeidet til seriøse forfattarar, filosofar og vitskapsfolk kontrollert av byråkratar, nokre av dei bøllar. Desse tenkjarane blei ikkje berre kritisert, men ureinska og til og med skotne. Sosialistiske samfunn tok filosofi svært alvorleg, men når kampen om idear blei vevd inn i kampen om makt, kunne det ha utilsikta, og til og med katastrofale, konsekvensar. So ja, denne straumen av marxisme kunne vere vulgær, sjølv daudeleg, men ho kan ikkje reduserast til desse manifestasjonane.

Lukács fann ein veg gjennom desse vanskelege tidene der polemikk var samanvevd med utreinskingar. For han var omgrepet totalitet kjernen i marxismen. Problemet var kva slags totalitet. Det fanst og finst mange totalitetar, frå Parmenides til Hegel, inkludert dei monoteistiske verdsreligionane. Kjernen i marxismen i hovudstraumen av utvikling er faktisk totalitet, men det er ein spesifikk type totalitet, ei totalitet som er rota i materie og den empiriske undersøkinga av materie, ein dynamisk og integrerande materialisme. Lukács, i sin tidlege filosofi, gjekk attende til ein idealisme som var fjern frå materie og empirisk undersøking. Det var ein falsk totalitet, fordi den ekskluderte naturen og forvridde historia ved å ikkje setje ho på omgrep i sin dynamiske samanheng med naturen. Lukács innrømte seinare at tendensen til å sjå på marxismen som ein teori som berre handla om samfunnet, og å avvise ho som ein teori om naturen, ramma røtene til marxistisk ontologi.

Lukács var forplikta til totalitet og til å overstige motsetnadane ved hjarta av borgarleg tenking. Han kasta mykje lys på antinomiane i borgarleg medvit. I si teori om romanen hevda han at romanen søkte totalitet, men ikkje kunne oppnå det, på grunn av den karakteristiske fragmenteringa og dissonansen i tida og på grunn av den motsetningsfulle karakteren av den borgarlege tilværet. Han hevda at utan eit verdssyn er det umogeleg å fortelje på retteleg vis.[18] Dette var sant då, og det er framleis sant no.

I Sovjetunionen og Komintern rådde ein syntetisk tilnærming, som kanskje fann sitt finaste uttrykk i artiklane som den sovjetiske delegasjonen presenterte for International History of Science Congress i London i 1931. Før eit publikum som var vant til papir fylte med tunge detaljar, presenterte Bukharin, Boris Hessen, Nikolai Vavilov, Boris Zavadovsky og andre kraftig ei djerv visjon om samanhengen i vitskap og plass den hadde innanfor ein integrert filosofi som omfatta alt som var naudsynt for å forstå dei viktige utviklingane på den tida. Dei deltok òg i ein grundig kritikk av alle andre konkurranse dyktige filosofiske posisjonar i feltet, so vel som føresetnaden om at vitskapen kunne klare seg fint utan filosofi.[19]

Nokre av dei britiske deltakarane følte at desse papira krystalliserte alt som hadde rørt seg i dei og kjempa for teoretisk uttrykk. Dei framheva denne visjonen i sitt eige seinare arbeid og bygde ein rørsle rundt henne. Fleire av dei var allereie verdskjende vitskapsfolk som meinte at tradisjonen som stamma frå Engels, Lenin og Bukharin gav meining til vitskapen på ein måte ingenting anna gjorde.

I J. D. Bernals høgt integrerte sinn var vitskap, filosofi og politikk bunde saman på ein måte som kvar for seg berre kunne forståast som ein del av ein samanhengande totalitet. Det viktige med Engels si vitskapsfilosofi, ifylgje Bernal, var at han såg på naturen som ein heilskap og ein prosess. Bernal såg dialektisk materialisme som grunnlaget ikkje berre for ein revolusjonær rørsle, men som ein kraft for forbetring av vitskapen. Den skapte orden og perspektiv i vitskapen og kasta lys over vegen vidare. Dialektisk materialisme blei ikkje pålagd den eksperimentelle vitskapen utanfrå, men var ein metode for å koordinere resultat av eksperiment og peike vegen mot nye – ein metode utvikla i og gjennom vitskapen. Det var ein vitskap om vitskapane, som overvann spesialisering og bygde eit omfattande bilete av eksisterande kunnskap. Det kunne ikkje vere noko samanheng i vitskapen utan eit verdssyn, og det kunne ikkje vere truverd i eit verdssyn som ikkje var grunnlagt i vitskapen. Bernalisme kom under angrep frå mange hald, og han deltok i sterk polemikk mot både positivistiske og idealistiske kritikarar av denne filosofiske posisjonen.[20]

Det var andre, som J. B. S. Haldane, ein annan verdskjend vitskapsmann. Hans syntetiserande impuls – som strakte seg ut over vitskapen, og strekte seg mot ei teori om alt, frå fallet av ein stein til tankane til ein poet – fann ein heim i marxismen. Ein meldar av boka hans The Marxist Philosophy and the Sciences merkte at Haldane, då han vart ein marxist, sprang gjennom heile spekteret av menneskeleg kunnskap, som om han ropte “Åpne Sesam,” og såg alt i eit nytt og klårare ljos. Haldane såg marxismen som den vitskaplege metoden som blei nytta på samfunnet, og som uttrykte samanhengen i all kunnskap og analyserte dei same grunnleggjande prosessane som flettar seg inn i kvarandre i kvart tverrsnitt av naturen og samfunnet.[21] Det var det same for Joseph Needham, som utvikla sin teori om integrerande nivå under påverknad av marxismen.[22]

Ein samstundes av deira som ikkje rørte seg i akademiske sirklar - som faktisk slutta skulen tidleg og seinare blei med i Communist Party of Great Britain (CPGB) - fremja denne visjonen om totalitet med vitskap som ein viktig dimensjon. Christopher Caudwell leste breitt og søkte stadig syntese. I marxismen fann han og fremja han verdssynet han hadde søkt. Han skreiv glimrande teoretiske tekstar, som blei publisert posthumt etter hans daud i den spanske borgarkrigen. Anten han skreiv om poesi, fysikk eller filosofi, hadde han ein måte å trenge til kjernen på, og han lyste opp heile det store nettverket av samanhengar på ei ny måte.[23]

Likt Lukács og den vestlege marxistiske straumen, la Caudwell stor vekt på ein analyse av borgarleg medvit, men gjorde det på ein meir forankra og integrert måte. Han synte kor mykje meir kraftfull ei analyse av medvit og kultur var når han blei forfylgd med ein verkeleg totaliserande orientering, ein som forstod kor naturen og vitskapen passa inn i biletet. Han argumenterte for at borgarklassen hadde ført dualismen som er innebygd i klassesamfunnet til eit nytt nivå på grunn av sin illusoriske åtskiljing av individuelt medvit frå dei naturleg og sosialt matrisene til sin eksistens, og genererte dermed i filosofi ein stadig skarpare åtskiljing av individet frå samfunnet, av historia frå naturen, av sinn frå materie, og av fridom frå naudsyn, som gjorde det grunnleggjande subjekt-objekt-tilhøvet uløyseleg.

Dette er eit argument for kvifor politisk aktivisme er viktig på eit epistemologisk nivå, og kvifor det alltid manglar noko hjå dei som definerer seg sjølve som marxistar, men som aldri tar det utanfor universitet, tidsskrift og konferansar. Ein større del av intellektuelle i den tradisjonen eg skildrar var politisk aktive samanlikna med dei i den andre tradisjonen.

Min eigen generasjon, som heilskap, hadde nytte av ein stigande bylgje, og mange av oss var den første generasjonen i familiane våre som gjekk på universitet. Dette innebar også at mange av oss mista kontakten med arbeidsverda, særleg manuelt arbeid. Den New Left teoretiserte ofte på ein måte som var fråkopla frå arbeid, økonomi og vitskap. Dei var også nedlatande overfor det tidlegare generasjonar av venstresida hadde oppnådd, og var fiendtlege mot kommunistpartia og dei sosialistiske landa.[24]

I Storbritannia hadde sjølv dei som vart marxistar (sjølv dei som vart med i CPGB) ein tendens til å avvise den tidlegare generasjonen av britiske marxistar og heller føretrekke Frankfurt-skulen. Dei ridde dinest bylgja av postmodernisme, og angreip totalitet, økonomisme, scientisme, determinisme, klasseanalyse og sosialistlanda, medan dei hylla pluralisme, individualisme og forbrukarkultur, og oppløyste alt det som gjorde marxismen til det den var. Ein gong snakka eg på eit CPGB-arrangement i ein polemikk mot desse tendensane og argumenterte for marxismen som eit totaliserande verdssyn der vitskap, økonomi og klasseanalyse var kjerneelement. Møteleiaren merka seg at ho vart forundra over sjølvsikkerheita mi i polemikken, og ulike innlegg frå publikum fordømte meg for totalitarisme. Dei gjorde Marxism Today til eit tidsskrift som det var vanskeleg å sjå på som marxistisk, same kor brei definisjonen var. Dinest oppløyste dei partiet.[25]

Mykje av denne tradisjonen utvikla seg i Storbritannia. Marx, Engels, Bernal, Haldane, Caudwell og andre levde og skreiv i Storbritannia. Bukharin, Zavadovsky og andre la fram minneverdige presentasjonar av si visjon der. Jay sin bok avfeia med eit pennestrøk det han kalla “engelsk marxisme,” og erklærte den for insulær og positivistisk med ein sterk avsky for generaliserande konsept. Eg meiner at eg har demonstrert kor unøyaktig den dommen var.[26]

I mellomtida var det ei ubroten linje som dytta fram den totaliserande visjonen frå dei grunnleggjande prinsippa som Marx og Engels hadde lagt fram, og som assosierte nye utviklingar innan vitskap, økonomi, filosofi, politikk og kultur, og gjekk i polemikk mot dei detotaliserande tendensane som vart sterkare med kvart tiår.

I mi levetid var ein tredjedel av verda i hendene på statar som forkynte truskap til marxismen. Eg trur ikkje at det å vere den offisielle ideologien til ein eitt-partistat alltid var sunt for den kreative utviklinga av denne tradisjonen. Det er definitivt ikkje framtida. Likevel bør vi ikkje gløyme at i mykje av verdshistoria har dei som har styrt gjort det ikkje berre gjennom militærmakt, men ved å innføre sine verdssyn gjennom ritual, utdanning og styringsstrukturar. I desse landa, som kalla seg sosialistiske og institusjonaliserte marxismen, trudde nokre aktivt på marxismen, andre passivt aksepterte den, nokre lata som om dei aksepterte den opportunistisk, og nokre var ueinige med den. Då desse regime fall, fornekta nokre marxismen, medan andre heldt fast ved henne i vanskelege omstende, då institusjonane deira blei reinsa og stengt og dei flytta frå påverknadsrike stillingar til marginale liv.

Sjølv om det til ei kvar tid fanst alvorlege filosofar, vitskapsfolk, skribentar og til og med byråkratar som gjekk framover med denne utforskinga av dei filosofiske implikasjonane av naturvitskapen, nokre særleg innanfor området økologi.[27] Sjølv om namna til V. I. Vernadsky, Alexander Oparin, Vladimir Sukachev, Ivan Schmalhausen, Y. M. Uranovsky, Mikhail Budyko, I. P. Gerasimov, Evgeny Federov, A. D. Ursul, T. I. Oizerman, Herbert Hörz, Radovan Richta og andre kanskje ikkje var så kjende blant den vestlege venstresida, stoppa ikkje det tilhengjarane deira frå å på førebyggande vis [pre-emptively] avvise arbeidet til desse vitskapsfolka som vulgær diamat. Sjølv no syner mange vestlege venstrevridde lite interesse for filosofar frå austen, bortsett frå Evald Ilyenkov, Karel Kosik eller Bloch – som dei ser på som dei som har mest til felles med den vestlege marxistiske tradisjonen.

Dei av oss i Vesten som tok austlege tenkjarar på alvor og handla saman med dei, møtte ofte fiendskap, likegyldigheit eller manglande forståing i det miljøet der vi levde og kjempa for å få leve. Postmodernismen feia over scenen og kasta skam på våre totalitetar, forakta våre store forteljingar.

På ein akademisk konferanse på 1990-talet merka Terry Eagleton humoristisk at som ein mannleg, middelaldrande marxist følte han seg av og til som om han var eit vesen i ein dyrehage der det var eit skilt som advarte “Ver varsam: dei totaliserer og reduserer.” Likevel fann vi stader der stemmene våre kunne bli høyrde og poenga våre kunne bli framførte, av og til på dei ikoniske høgdene til hovudstraums-institusjonar. Eagleton var professor ved Oxford, og Richard Lewontin, Richard Levins og Stephen Jay Gould var professorar ved Harvard. Levins gjentok stadig at “sanninga er heilskapen” og utforska dette i nye område, som kompleksitetsteori.[28]

Forresten meiner eg ikkje at Althusserianisme høyrer med til denne straumen som vektlegg rolla til vitskapen innanfor marxismen. Sjølv om han hevdar ein slags heilskap og vitskapeleg karakter, er det meir tale om proklamasjon enn praksis. Hans oppfatning av vitskapen er abstrakt og stivna og ikkje meiningsskapt engasjert med faktisk vitskap. Dessutan er ei heilskap utan historisitet ei anna falsk heilskap.

Når det gjeld Engels og heile straumen som utviklar marxismen som ei natur- og vitskapsfilosofi i kontinuitet med ein historiefilosofi, ser eg ein gjenoppliving av dette som skjer i nyare tid. Kaan Kangal ser at debatten om Engels er i ferd med å roe seg ned på grunn av oppløysinga av Sovjetunionen og slutten på den kalde krigen. Andre forfattarar opp gjennom åra har også knytt det til anti-kommunisme. Eg trur absolutt at dette er ein faktor. Likevel er det andre grunnar.

Hovudsakleg trur eg at det skuldast den økologiske krisa i vår tid at det er ein større fokus på naturen, på menneskets samspel med naturen, og på behovet for ei integrert filosofi som ligg til grunn for dette. Det er mange marxistar på dette feltet no, som viser til relevansen av analysar frå Marx, Engels og seinare marxistar i fortida om samspelet mellom mennesket og naturen, samstundes som dei skisserer rammene for klimaendringar, tap av biologisk mangfald, kysterosjon og dei mange symptoma på den føreståande økologiske katastrofen. Foster har spelt ein framståande rolle i dette, ved å kombinere betydeleg arbeid innan intellektuell historie, der han sporar slektstreet til økososialisme, samstundes som han gjenopplivar Marx si teori om den metabolske kløfta og appliserer den på kryssinga av planetariske grenser i antropocen-epoken.[29]

Fordi naturkreftene pressar så tydeleg på oss, og fordi materien framleis er både brutalt og gledeleg til stades – uansett kor fjerne intellektuelle måtte tru seg frå den - har det vore ein form for attendevending frå teoriar som ikkje evner å handtere naturen og materialiteten. Mykje av det handlar om å famle omkring, finne opp nyord, sirkulere gamle idear som om dei var nyskapande, eller framsetje svake og diffuse abstraksjonar der sterkare og djupare forklaringskonsept er naudsynte. Framleis forsiktig med materialårsak og vitskapleg determinisme, legg desse intellektuelle fram svake konsept som rhizomar, forviklingar [imbroglio], samlingspunkt [bundlings], samansetningar [assemblages], moglegheiter [affordances], masker [mesh], hyper-objekt, kvasi-objekt, kva som helst. Eg spør: Forklarar nokon av desse trendane – objekt-orientert ontologi, aktør-nettverksteori, posthumanisme eller nymaterialisme – noko som marxismen ikkje kan forklare betre? Den nye materialismen, til dømes, er noko bleikare og skrøpeleg samanlikna med den rike og robuste marxistiske versjonen.

Postmoderne marxisme kan sjå ut som meir sofistikert og moderne ved å sjå til Bruno Latour og hoppe over Engels, men kven av desse hjelper oss verkeleg med å navigere terrenget i vår tid, og kven drar oss ned i “ein orgie i søla”? Dette levande biletet kjem frå Andreas Malms kritikk av Latour.[30]

Det er mange debattar både mellom marxistar og andre, og mellom marxistar. Dette er slik det må vere. Det står mange monumentale saker på spel, og detaljane og omfanget av den føreståande miljøkatastrofen, så vel som framtidige pandemiar, blir stadig raskare avslørt. Rolla til naturen og naturvitskapen har aldri vore så overveldande tydeleg.

Likevel kan ikkje dei utviklande fakta og spådommane om karbonutslepp og klimabrot, og om viral reproduksjon og vaksineutvikling, vert forstått på rett vis utan ei integrert filosofi om naturen og vitskapen og ei politisk økonomi av kapitalismen. Berre marxismen kan gje oss dette. Innafor dette er det usemje om strategiar for venstresida, der nokon går frå omgrepet økososialisme til motvekst-kommunisme. Det er mange samtidsutviklingar å ta omsyn til og alternative tilnærmingar å vurdere.

Mitt argument er dette: Marxismen er den einaste intellektuelle tradisjonen på bana som er i stand til å omfamne på ein integrert og forankra måte det heile som må forståast for å forstå og handtere verda vår. Marxismen har utvikla dette i ei ubroten linje frå tida til Marx og Engels til no, sjølv om straumen innanfor denne tradisjonen som gjer det på den mest truverdige og omfattande måten, har blitt satt til side både av den dominerande vestlege kulturen og andre straumar innanfor marxismen.[31]

Kjernen i denne dominerande marxistiske tradisjonen var og er den røynlege totaliteten. Det finst ingen totalitet utan natur, utan vitskap. Det finst ingen totalitet utan historie, politikk, økonomi og kultur. Kanskje har det aldri vore så utfordrande å forfølge ein slik totalitet, fordi dei detotaliserande kreftene i tida er så sterke. Dei dominerande tankemåtane i vår tid, ulike former for positivisme og postmodernisme – no til stades mest i utarma former – er både fornektingar av heilskapen og spel med mangfald, avbrot, tilfeldigheit og fragmentering, og til slutt, meiningsløyse og maktesløyse. Forsøk på å kome utover dette fører oftare til eklektisisme enn syntese. Utan å legge grunnlag i eit integrert verdssyn, eit som er både materialistisk og holistisk, rører dei berre ved overflata av fenomen og bryt aldri gjennom til kjerne-mønstre av samanheng eller heilskapen sin form.

Dette er rota i den seine kapitalismen: systemet som skjuler sin systemiske natur; systemet som systematisk blokkerer systemtenking; systemet som driv oppløysing som skapar forfall.

Vi lever i ein tid med djupt forfall, som er tydeleg overalt, frå lamma maktløyse i møte med den økologiske krisa, til overgjevinga til regjeringar, universitet og hovudstraummedia til makta, til mange uttrykk for massiv mental sjukdom, til den tomme støyen av dataspel, reality-tv og Melodi Grand Prix. Dei morbide symptoma og monstera aukar. Kapitalismen er forfallen, men framleis dominant.

Kva skal vi gjere med det? Førsteprioritet er å sjå forma på heilskapen tydeleg. Dinest er det å tale og skrive om det klart. So er det å organisere seg rundt det. Marxistar har gjort dette frå byrjinga, og det er meir enn nokon gong behov for å gjere det no. Vi kan være marginale i høve til dei overveldande kreftene av forvirring og øydelegging som er vendt mot oss, men desse randsonene er ikkje nokon som helst stad. Vi må oppta dei og nå ut derifrå. Elles får forvirringa og øydelegginga gå ukontrollert. Det må ha vore tider då Marx og Engels følte seg marginale i høve til si tid og alt som skjedde utanfor deira kontroll. Dei visste ikkje kva for ein varig intellektuell tradisjon og kva for ein mektig rørsle som ville springe ut av innsatsen deira. Vi må halde dette gåande, same kva slags framtid som måtte springe ut av det.

---

[1] Denne artikkelen er ei revidert utgåve av eit hovudføredrag på Engels-konferansen i Eastbourne den 2. juni 2023.

[2] Martin Jay, Marxism and Totality (Cambridge: Polity Press, 1984).

[3] Helena Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science (Atlantic Highlands: Humanities Press, 1985), kapittel 1.

[4] Terrell Carver, Marx and Engels: The Intellectual Relationship (Bloomington: Indiana University Press, 1983).

[5] Kaan Kangal, Friedrich Engels and the Dialectics of Nature (London: Palgrave, 2020); Paul Blackledge, “Engels vs. Marx?: Two Hundred Years of Frederick Engels,” Monthly Review 71, no. 1 (May 2020): 21–39; John Bellamy Foster, “Engels and the Second Foundation of Marxism,” Monthly Review 75, no. 2 (June 2023): 1–18.

[6] Kohei Saito, Marx in the Anthropocene (Cambridge: Cambridge University Press, 2023).

[7] Foster, “Engels and the Second Foundation of Marxism.”

[8] Sjå juli-august 2023 utgåva av Monthly Review om “Planned Degrowth.”

[9] Frederick Engels, Dialectics of Nature (Moscow: Progress Publishers, 1934), 180.

[10] Frederick Engels, Ludwig Feuerbach and the End of Classical German Philosophy (Moscow: Progress Publishers, 1946), 46–47.

[11] Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science, kapittel 2 og 3.

[12] Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science, kapittel 4.

[13] Georg Lukács, History and Class Consciousness (London: Merlin Press, 1967).

[14] Lukács, “Preface to the New Edition” in Lukács, History and Class Consciousness.

[15] Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science, kapittel 5.

[16] Sheehan, Marxism and the Philosophy of Science, kapittel 5.

[17] Ernst Bloch, “Akualitat und Utopie zu Lukács,” Der Neue Merker (October 1923).

[18] Georg Lukács, Marxism and Human Liberation (New York: Dell Publishing, 1973).

[19] I. Bukharin, red., Science at the Crossroads (London: Frank Cass Publishers, 1971).

[20] D. Bernal, “Engels and Science,” Labour Monthly 17, no. 6 (1935): 506–13 and J. D. Bernal, “Dialectical Materialism and Modern Science,” Science & Society 2, no. 1 (1937): 58–66.

[21] B. S. Haldane, The Marxist Philosophy and the Sciences (Birmingham: University of Birmingham, 1938); Andrew Rothstein, “Vindicating Marxism,” Modern Quarterly, no. 3 (1939).

[22] Joseph Needham, “Integrative Levels,” Modern Quarterly, no. 1 (1938).

[23] Christopher Caudwell, Studies and Further Studies in a Dying Culture (New York: Monthly Review Press, 1971) and Christopher Caudwell, The Crisis in Physics (London: Verso Books, 2018).

[24] Helena Sheehan, Navigating the Zeitgeist (New York: Monthly Review Press, 2019).

[25] Helena Sheehan, Until We Fall (New York: Monthly Review Press, 2023).

[26] Jay, Marxism and Totality, 4.

[27] John Bellamy Foster, Capitalism in the Anthropocene (New York: Monthly Review Press, 2022), 316–37.

[28] Tamara Awerbuch, Maynard S. Clark, and Peter J. Taylor, The Truth Is the Whole: Essays in Honor of Richard Levins (Cambridge, Massachusetts: The Pumping Station, 2018).

[29] John Bellamy Foster, The Return of Nature (New York: Monthly Review Press, 2020).

[30] Andreas Malm, The Progress of This Storm (New York: Verso, 2018), 187; Helena Sheehan, “Between Nature and Society,” Monthly Review 69, no. 10 (March 2018): 59–61.

[31] Helena Sheehan, “Marxism, Science, and Science Studies,” Monthly Review 74, no. 1 (May 2022): 35–48.