Universelle offentlege tenester: Krafta i å avkommodifisere overleving

Av Jason Hickel (11. april 2023) (frå https://www.jasonhickel.org/blog/2023/3/18/universal-public-services)

Ein av dei sentrale innsiktene som kjem fram av forsking på motvekst [degrowth] og klimatilpassing, er at universelle offentlege tenester er avgjerande for ein rettferdig og effektiv omstilling.

Kapitalismen er avhengig av å oppretthalde ein kunstig knappheit på viktige varer og tenester (som bustader, helsetenester, transport osv.) gjennom prosessar med innhegning [enclosure] og kommersialisering. Vi veit at innhegning gjer det mogleg for monopolistar å auke prisane og maksimere fortenesta (tenk på leigemarknaden, det amerikanske helsevesenet eller det britiske jernbanesystemet). Men det har også ein annan effekt. Når viktige godar er privatisert og dyre, treng folk meir inntekt enn dei elles ville trengt for å få tilgang til dei. For å få det, vert dei tvinga til å auke arbeidsinnsatsen i kapitalistiske marknader og arbeide for å produsere nye ting som det kanskje ikkje er behov for (med auka energiforbruk, ressursbruk og økologisk press) berre for å få tilgang til ting som det opplagt er behov for, og som ganske ofte alt finst.

Ta bustad, til dømes. Om leiga di går opp, må du plutseleg jobbe meir berre for å halde same tak over hovudet. På eit økonomisk nivå tyder denne dynamikken at vi treng meir samla produksjon – auka vekst – for å dekkje grunnleggjande behov. Frå kapitalens perspektiv sikrar dette ein jamn straum av arbeidskraft for private bedrifter, og pressar løningane ned for å leggje til rette for kapitalakkumulasjon. For resten av oss tyder det på unaudsynt utnytting, utryggleik og økologisk skade. Kunstig knappheit skapar òg vekstavhenge: Sidan overlevinga er avhengig av prisar og løningar, vil folk miste tilgangen til viktige varer når produktivitetsforbetringar og nedgangstider fører til arbeidsløyse – sjølv når produksjonen av desse varene ikkje blir påverka – og vekst er naudsynt for å skape nye arbeidsplassar og løyse den sosiale krisa.

Det finst ein veg ut av denne fellen: Ved å dekommodifisere viktige varer og tenester kan vi eliminere kunstig knappheit og sikre offentleg overflod, kople menneskeleg velferd frå vekst og redusere vekstpresset.

Denne tilnærminga har også fleire direkte sosiale og økologiske fordelar. For det første kan den ha ein sterk positiv innverknad på menneskeleg velferd. Vi veit frå empiriske studiar at offentlege tenester er ein kraftig drivar for forbetringar i levealder, livskvalitet og andre viktige sosiale indikatorar (her, her og her). Universelle tenester ville også avslutte den pågåande kostnadskrisa, ved å direkte redusere levekostnader.

Vi veit òg at land med dekommodifiserte eller på annan måte universelle offentlege tenester kan levere betre sosiale resultat på kva som helst nivå av BNP og ressursbruk (her, her, her, her og her). Universelle tenester sikrar effektiv omgjering av ressursar og energi til sosiale resultat. Vidare, som vi skal sjå, gjer offentleg kontroll over forsyningssystema det enklare å oppnå rask avkarbonisering i desse sektorane.

Til slutt, saman med eit anna avgjerande politisk forslag – den offentlege jobbgarantien – vil denne tilnærminga permanent gjere slutt på økonomisk usikkerheit og løyse den noverande motsetnaden mellom sosiale og økologiske mål. Akkurat no er det umogleg å ta sjølv opplagde steg mot klimatiltak (som å redusere produksjonen av fossil brensel eller andre destruktive sektorar), fordi folk i råka næringar vil miste tilgang til løn, bustad, helsetenester etc.. Ingen bør akseptere eit slikt utfall. Med universelle tenester og ein frigjerande jobbgaranti kan vi beskytte mot økonomisk usikkerheit og garantere ein rettferdig overgang. Det er ingen nødvendig motsetnad mellom økologiske og sosiale mål. Dei to kan og må forfølgjast saman.

Med universelle tenester meiner eg her ikkje berre helsetenester og utdanning, men òg bustad, transport, næringsrik mat, energi, vatn og kommunikasjon. Med andre ord ein dekommodifisering av den sosiale kjernesektoren – midlane for dagleg overleving. Og då meiner eg attraktive, demokratisk styrte, retteleg universelle tenester av høg kvalitet, ikkje dei målretta elendige siste utvegs-systema vi ser i USA og andre nyliberale land. Korleis ser dette ut? Korleis kjem vi dit?

Helsetenester og utdanning. Dette er vanleg: Dei fleste europeiske land har universelle helse- og utdanningssystem, og mange av dei vert rangert som dei beste helsesystema i verda. Hovudprinsippet er at helsetenester skal være gratis der dei vert nytta, ideelt sett gjennom ein offentleg leverandør, utan mellomledd av dyre private forsikringsselskap. På same måte bør offentleg utdanning vere gratis frå grunnskolen til og med universitetet. Eksisterande gjeld for helsetenester og utdanning bør slettast.

Bustad. Kostnadane for bustad utgjer ein stor del av hushaldningar sine utgifter. Dette er eit naudsynt gode, like nødvendig som helsetenester og utdanning. Likevel nyttar folk ofte 30-50% av inntekta si på husleige (for bustad som ofte er uakseptabelt dårleg), og å kjøpe ein eigen bustad er i mange områder stadig meir uoppnåeleg for folk som ikkje er rike. Det er viktig å skilje mellom å eige eiga bustad (greitt) og privat kontroll over utleigeeiningar, som er der problema oppstår, særleg i høve der store selskap kontrollerer dusinvis eller til og med tusenvis av heimar. Det siste representerer innhegning av ei nøkkelressurs som er grunnleggjande for å overleve. Vi toler ikkje dette for helsetenester, men av ein eller annan grunn gjer vi det regelmessig når det gjeld bustad.

Eit effektiv tiltak ville vere å rett og slett avgrense talet på utleigeeiningar som ein enkeltperson eller eit firma kan eige, og krevje sal av overskotseigedommar. Tilstrøyminga av bustader i marknaden ville senkje prisane, gjere det meir overkomeleg for folk å kjøpe seg ein bustad, men også gjere det meir overkomeleg for byregjeringane å kjøpe einingar, utvide den offentlege bustadbestanden og betre kvaliteten på bustadane, som ville bli naturleg integrert i byens stoff. Offentlege utleigeeiningar kan då vere tilgjengelege på ein overkomeleg basis, og eventuelle private utleigeeiningar må ha prisar som er låge nok til å konkurrere med det offentlege alternativet. Wien og Singapore tilbyr ein modell for attraktive, offentlege bustader av høg kvalitet som vert nytta av 60-80% av befolkninga. Og ein slik tilnærming kan nyttast til å oppnå raske effektivitetsbetringar i bustadsektoren, inkludert isolasjon, varmepumper og effektive apparat, og dermed hjelpe til med å oppnå rask avkarbonisering.

Transport. Offentleg transport bør vere tilgjengeleg gratis eller svært billig. Barcelona er eit godt døme, der metro- og trikkereiser på det lyse, reine og effektive systemet berre kostar éin euro, og elsyklar kostar ein brøkdel av det. Men nesten 100 byar rundt om i verda går enda lenger og tilbyr gratis offentleg transport. Der det eksisterande offentlege transportinfrastrukturen er utilstrekkeleg, bør den utviklast til det punktet der folk ikkje treng bilar regelmessig. Offentleg transport av høg kvalitet er avgjerande for å redusere etterspurnaden etter bilar og utslepp frå transport.

Mat. Matproduksjonssystemet vårt har fleire problem. Mange menneske har ikkje råd til eller tilgang på næringsrik mat, sjølv i dei rikaste nasjonane i verda. Supermarknadar vert oftast kontrollert av nokre få store selskap som prioriterer lønsame prosesserte matvarer, med forsyningskjeder som i stor grad er avhengige av plastemballasje og langtransport. Dette modellen er svært energi- og monokultur-intensiv, med store område som vert nytta til industriell kjøttproduksjon, noko som fører til avskoging, utslepp, utarming av jorda og tap av biologisk mangfald.

Eit rettferdsprogram for mat kan sikre universell tilgang til næringsrik, regenerativ, vegetarisk mat. Regjeringar kan finansiere utviklinga av regenererande garder, so vel som matkjøken i urbane og forstadområder, der produkt blir selde til overkomelege prisar gjennom fellesskapssentralar i kvar bydel som òg kan fungere som kafeteriaer som serverer vegetariske måltid. Dette ville vere praktiske og attraktive stader for alle å handle og ete, og gje matvarer av høg kvalitet som dekkjer alle naudsynte ernæringsbehov, samtidig som det fostrar samhøyrsle og engasjement i felleskapet. Eit slikt system vil forbetre helseutfall og ogso bidra til å redusere arealnyttinga og den økologiske påverknaden frå matproduksjonssystemet dramatisk.

Energi og vatn. Desse er essensielle for menneske si overleving. Energi og vatn bør drivast som offentlege verksemder med eit todelt prissystem: ein kvote av energi og vatn bør vere tilgjengeleg gratis for alle husstandar, justert for talet på bebuarar for å møte grunnleggjande behov. Ytterlegare nytting av energi og vatn utover denne kvoten kan belastast med ein progressiv sats for å motverke overdriven nytting, som gir ytterlegare fordelar for miljøet. Dette tilnærminga verkar å ha sterk støtte hjå folk. Den offentlege energisystemet kan nyttast til å redusere nyttinga av fossil energi på ein vitskapsbasert tidsplan og prioritere ein rask overgang til fornybar energi, medan reglar som styrer det offentlege vatnsystemet kan nyttast til å hindre overdriven konsumpsjon frå private firma og sikre ei stabil og rettferdig fordeling av vatn under tørkeperiodar.

Kommunikasjon. Internett-tilgang og mobiltelefondatabruk er naudsynte for dagleglivet og bør verte behandla som offentlege godar. Ein grunnleggjande månadspakke bør vere tilgjengeleg gratis for enkeltpersonar eller husstandar, medan ytterlegare databruk og andre tenester er tilgjengelege til marknadsprisar. Den offentlege leverandøren ville vere fullstendig uavhengig av regjeringa, med skjerpa datasikkerheit for å unngå statleg sensur. Som postvesenet ikkje les breva dei leverer, bør eit offentleg datanettverk vere designa for å beskytte personvern.

Korleis betale for det? Det tradisjonelle svaret er at for å betale for offentlege tenester treng ein fyrst meir vekst i bruttonasjonalproduktet: auka korporativ produksjon av ting vi ikkje treng, for så å skattleggje inntektene frå denne produksjonen for å finansiere offentleg produksjon av ting vi treng. Dette føresetnaden er så fastgrodd i den offentlege fantasien at den verkar heilt sjølvsagt. Det blir utnytta av høgresida for å hevde at offentlege tenester på ein eller annan måte blir gjeve til oss av rike folk (dei som betalar «mest» skatt, som sjølvsagt ofte ikkje er sant i det heile tatt), so vi bør vere takksamee og gjere kva som helst for å la dei samle meir. Det er også økologisk farleg. Vi treng augeblikkeleg ting som offentleg transport og fornybar energi for å nå klimamåla våre. Dersom vi treng meir korporativ vekst for å «betale» for desse tinga, aukar total energietterspurnaden og gjer avkarbonisering vanskelegare å oppnå.

I røynda er det ingen grunn til at offentleg produksjon treng å støtte seg på «finansiering» frå tidlegare privat produksjon (som om selskap på ein eller annan måte produserer pengar, noko dei sjølvsagt ikkje gjer). Ein kvar regjering som har tilstrekkeleg monetær suverenitet kan mobilisere offentleg produksjon direkte, ved å utskrive offentleg finansiering for å gjere det. Som Keynes påpeika: alt vi faktisk kan gjere, med tanke på produktiv kapasitet, kan vi betale for. Og når det gjeld produktiv kapasitet, har høginntekts-økonomiar allereie langt meir enn dei treng. Å sette i verk offentleg finansiering flyttar rett og slett bruken av denne kapasiteten frå selskap til det offentlege, der den kan nyttast til demokratisk godkjende sosiale og økologiske mål, i staden for til kapitalakkumulering.

Jobbgaranti. Den same tilnærminga kan brukast til å finansiere ein offentleg jobbgaranti. Jobbgarantien ville permanent avslutte arbeidsløyse, og sørge for at alle som ønskjer det, kan trene for å delta i dei viktigaste kollektive prosjekta av vår generasjon: å utvide kapasiteten for fornybar energi, regenerere økosystem, forbetre offentlege tenester, omsorgsarbeid, etc. – naudsynt, samfunnsmessig viktig produksjon med løningar til å leve av og demokrati på arbeidsstaden. Jobbgaranti ville hjelpe å reorientere arbeidet mot sosial og økologisk nytteverdi i staden for å skape profitt for private selskap. Programmet måtte finansierast av regjeringa, valutautgjevaren, men burde vere demokratisk styrt på høveleg lokal nivå, for å fastsetje kva former for produksjon som er mest naudsynte for å møte samfunnsbehov. Og sjølvsagt burde ein grunnleggjande inntekt vere tilgjengeleg for alle som ikkje kan arbeide, eller som av ein eller annan grunn vel å ikkje gjere det.

Dette forslaget viser seg å vere svært populært i meiningsmålingar. Den ekstra fordelen med jobbgarantien er at ho kan nyttast til å setje standardar for lønn og arbeidstid (ved å forkorte arbeidsveka til t.d. dømes 32 timar) og arbeidsplassdemokrati i heile økonomien, sidan private selskap ville kome under press for å adoptere standardar liknande jobbgarantien dersom dei ikkje vil risikere å miste tilsette. Om folk kan velje å gjere verdig arbeid som er sosialt viktig i ei demokratisk arbeidsplass, kvifor skulle dei godta å gjere meiningslaust arbeid under verre vilkår for bedrifter som berre ønskjer å auke sin kapital? Det ville dei ikkje.

Krafta i universelle offentlege tenester ligg i at vi kan betre tilgangen til varer som er naudsynte for ein verdig livsstil, med forsyningsordningar som krev mindre samla energi- og materialbruk og som lar oss akselerere avkarboniseringa. Desse resultata kan forsterkast ved å sikre sterk demokratisk styring av offentlege system. Saman med jobbgarantien vert økonomisk utryggleik permanent avskaffa – noko som ein ikkje har klart å oppnå med berre vekst – og menneskeleg velferd vert fråkopla kravet om at samla produksjon alltid må auke. Dette ville endre det politiske landskapet og gje oss fridom til å forfølgje nødvendige klimatiltak utan å risikere arbeid og levebrød, samstundes som det betrar sosiale utfall, reduserer ulikskap og legg til rette for ei omstilling mot ei meir rettferdig og økologisk økonomi.

Desse politiske forslaga bør vere kjernekrav for ein samla klima- og arbeidsrørsla. Universelle tenester, jobbgaranti, lønn til å leve av, ei kortare arbeidsveke – dette er populære tiltak som kunne gje grunnlag for massiv politisk støtte. For arbeidsrørsla må vi slutte å late som om kapitalistisk vekst magisk vil avslutte arbeidsløyse, sikre lønn til å leve av og skape demokrati på arbeidsstaden – noko det aldri gjer – og heller kjempe for å oppnå desse måla direkte. Og for klimarørsla, som ofte blir skulda for å ignorere dei materielle tilhøva til arbeidarklassa, tek denne tilnærminga opp reelle økonomiske behov og skapar grunnlag for alliansar med arbeidarklassa. Dette er den politiske rørsla vi treng.