Økososialisme og motvekst
Det har lenge eksistert eit spenningstilhøve mellom grøne og raude politiske rørsle. Men dette kan vere i ferd med å endre seg, då stadig fleire argumenterer for at systemendring er naudsynt. Dette opnar opp spørsmål om kva former for vekst vi burde innretta samfunna våre etter.
Innleiing: Straff utan forbryting
I ein artikkel i Rheinische Zeitung i 1842 omtalar Karl Marx korleis folk som budde i nærleiken av Svarteskogen i Tyskland blei råka av ein grunnleggande forandring i måta dei levde på: Dei kunne ikkje lenger plukke ved i skogen som dei ville. Dei kunne kjenne straffa, men visste ikkje kva dei blei straffa for.
Dei var del av innhegningprosessen som byrja i England fleire hundre år tidlegare, der det som tidlegare var felleseige, ålmenningen, blei privatisert. Då folk ikkje lenger kunne berge seg sjølve, måtte dei flytte inn til byane og jobbe for andre for å livnære seg. Lønsarbeidet, som hadde vore friviljug, blei obligatorisk. Ein blei avhengig av marknaden, både som produsent og konsument. Denne prosessen er ein fundamental del av kapitalismen sin framvekst.[1]
Inngjeringa som dei tyske bøndene blei råka av, markerer starten på ein prosess som stadig er i spel. Det finst no nærast ikkje ein flik av verda som ikkje er privateigd. Det Marx kallar opphavleg akkumulasjon, som vi såg i høve til Svarteskogen, er difor ikkje noko som høyrer til fortida, men ein pågåande prosess. Denne akkumulasjonen gjennom inngrep skjer på ein global skala.[2] Til og med drikkevatnet vårt er i ferd med å verte privatisert.
John Bellamy Foster, som har skrive fleire viktige bøker om Marx sin økologi, argumenterer for at dei som ser Marx som rein ‘humanist’ anten tek for gjeve ein avgrensa forståing av økologi, overser dei økologisk analysane i Marx sine verk, eller misforstår kva Marx meinte med materialisme.[3] Ifylgje Foster meinte Marx at ein måtte ha ein materialistisk teori ikkje berre om menneskeleg historie, men ogso om naturen sjølv. Foster går so langt som å seie at den materialistiske forståinga av historia ikkje gjev meining dersom den ikkje vert knytt til ein dialektisk naturforståing. Ein overser elles den materielle basisen for Marx sin kritikk av politisk økonomi.
Eg vil knytte dette synet til spørsmålet om motvekst (ogso kalla nedvekst eller avvekst), og korleis dette perspektivet peiker mot økososialisme. Soleis vil eg overflatiske kritikkar av motvekst til livs. Mot ‘grøn vekst’, som gjev inntrykk av at systemet som har forårsaka problema ogso kan bøte på dei, vil eg utfordre tanken om at klimaendringane kan hanskast med innanfor det gjeldande systemet, gjennom teknologi, gjennom marknaden etc.
For viss det er noko ved kapitalismen sin ibuande natur som skaper ein tendens mot overproduksjon og sløseri, slik eg hevdar, korleis kan ein endre dette utan å samstundes endre systemet? Dersom klimaforandringar er kapitalismen sin siste fiende, er det kanskje riktig å hevde, som Foster,[4] at vi står framfor eit val mellom økologisk ruin og økologisk revolusjon.
Naturen sin hemn
Kan det vere at økologiskal kollaps ogso innvarslar sivilisasjonen sitt endepunkt? Er det i siste instans naturen som skal felle oss?[5]
Engels og Marx kan til tider verke som om dei trur at dersom vi frigjer oss frå kapitalismen, so vil evig vekst av økonomien verte mogleg. Dette var ei utbreidd oppfatning blant radikale på den tida, dessutan hadde ein ikkje noko omgrep om at verda hadde nokre absolutte grensar for bereevne. Men for korkje Engels eller Marx er vekst eit mål i seg sjølv. Det er heller eit middel til å skape eit friare og likare samfunn.
Båe var merksame på korleis kapitalismen ikkje var økologisk haldbar. Dette kjem tydeleg fram i Engels sin kritikk av tanken om å erobre naturen:
Lat oss ikkje skryte for mykje av våre sigrar over naturen. For kvar slik siger tek naturen revansje. I fyrste omgang oppnår vi dei resultantane vi har rekna ut, men i andre og tredje omgang har desse sigrane heilt andre og uføresette verknader, som berre for ofte annullerer dei fyrste resultata.[6]
Han syner til korleis bøndene i Alpane ikkje kunne vite at dei underminerte grunnlaget for mjølkeproduksjon gjennom å hogge ned furuskogen. Dette illustrerer, ifylgje Engels, at vi ikkje kan herske over naturen som ein erobrar. Vi er i staden ein del av naturen — konstituerte gjennom den pågåande metabolske interaksjonen med den.[7] Vårt einaste fortrinn over andre dyr er at vi kan lære oss naturen sine lovar å kjenne, og dimed nytte desse lovane til vår fordel.
Eit slikt økologisk syn på verda utfordrar tankar om lineært framsteg. I staden tenkjer ein at historia går i sikksakk. Det er ein ikkje vedvarande positiv eller negativ trend, ikkje ein lineær historisk utvikling som går i retning eit betre samfunn. Ikkje berre kan ein ha regresjonar, men ein kan ogso nå kritiske tersklar, der det førekjem ein brå overgang frå kvantitet til kvalitet – eit faseskifte, som då vatn frys til is. Vi har å gjere med komplekse system som vi ikkje kan kontrollere. Det er slike tersklar vi no er i ferd med å støyte på, med konsekvensar vi ikkje kan føresei nøyaktig.
Alle framsteg har ein pris — konsekvensar som vi ikkje kan skode før på eit seinare tidspunkt. Det som blei rekna som eit framsteg kan difor endre status i retrospekt, då dei ikkje-intenderte konsekvensane av vår aktivitet kjem til overflata. Det dialektiske perspektivet på naturen formulert av Engels, gjer det mogleg å forstå korleis den noverande økologiske krisa er fundert i kapitalismen og framandgjeringa av sosiale relasjonar. Og hans idé om at naturen tek revansj på oss vert stadig meir relevant.
Metabolsk rift
Marx tok som kjent inspirasjon frå engelske økonomar, tyske filosofar og franske sosialistar. Men han henta ogso inspirasjon frå naturvitskapane. Han utarbeidde teorien om metabolsk rift basert på kjemikaren Justus von Liebig sitt arbeid. von Liebig åtvara om at industrialiseringa av landbruket kunne bryte ned næringssyklusen, utarme jorda og spreie sjukdomar til byane. Å bøte på dette gjennom kunstgjødsel var ikkje ei løysing, men truga med å undergrave jorda sin organiske kompleksitet. Denne prosessen har akselerert, då kapitalismen sin dynamikk krev at ein dyrkar for profitt, ofte plantar som ikkje høver seg so godt der dei vert kultiverte, og som ikkje er for dei som dyrkar dei. Soleis kan dei ikkje lenger vere sjølvberga, medan jorda degraderer.
Med utgangspunkt i von Liebig tala Marx om eit sosialt stoffskifte – som er den samfunnsmessige regulerte flyten av naturlege ressurskjelder, både mellom og innåt i samfunn — som del av eit meir omfattande stoffskifte: naturen sin universelle metabolisme. Dette stoffskiftet eksisterte føre menneskelege samfunn og vil eksistere etter at vi har døydd ut. Men det sosiale stoffskiftet er ikkje utanfor naturen sin metabolisme. Vår produksjonsform, som formidlar dette tilhøvet, kan integrere naturen inn i det sosiale stoffskiftet. Men det kan ogso oppstå ein rift i dette tilhøvet.
Ein utraderte jordsmonnet sin fruktbarheit og måtte difor gripe til kunstig gjødsling, noko som berre forverra problema. Det oppstod ei rift mellom den sosiale metabolisme og den universelle metabolismen som den er del av, noko som over tid undergrev det Marx kalla dei original kjeldene til all rikdom: jorda og arbeidaren.
Marx la altso ikkje berre vekt på mennesket si framandgjering frå arbeidet sitt, men vår grunnleggande framandgjering frå naturen.[8]
Vi forandrar naturen gjennom vår produksjon, men vi kan ikkje gjere det som vi vil. Både sosial historie og naturhistorie legg føringar for kva vi kan gjere. På same vis legg våre pågåande handlingar føringar for kva ein kan gjere i framtida. Våre handlingar har mange stader leia til ein kollaps av naturleg fertilitet, og løysinga er å nytte meir kunstgjødsel og plantevernmidlar. Dette er definisjonen på ein vond sirkel. Vi har gjort oss so avhengige av slike middel at mangel på kunstgjødsel kan leie til ein global matkrise. Fosfor er ein endeleg ressurs. Ein har ignorert problemet, medan krisa har vorte forsterka.
Dette tyder at vår framandgjering frå naturen stadig vert meir intens, då vi stadig vert mindre merksame på naturen sin ibuande rikdom, som er fundert både i arbeid og i jorda.[9] Fokuset på verdi, skapt av arbeid, framfor rikdom, som ogso reknar inn naturen, forklarar kvifor jorda har vorte fullstendig ignorert av kapitalismen, som ser naturen som ein evig ressurs ein skulle underkaste seg. Ein gjorde naturen til ein vare, og greip difor ikkje at vi er avhengige av naturen, eller korleis naturlege tilhøve vert påverka av menneskeleg aktivitet. Diverre har ogso marxismen bidrege til dette synet.
Ei definerande fotnote
Det byrja med ei fotnote. I Georg Lukács’ History and Class Consciousness.[10] I fotnote 6, kapittel 1, verkar det til at Lukács seier at dialektiske prinsipp berre kan nyttast på samfunnet, ikkje naturen. Han skriv:
It is of the first importance to realise that the [dialectical] method is limited here to the realms of history and society. The misunderstandings that arise from Engels’ account of dialectics can in the main be put down to the fact that Engels—following Hegel’s mistaken lead—extended the method to apply also to nature. However, the crucial determinants of dialectics—the interaction of subject and object, the unity of theory and practice, the historical changes in the reality underlying the categories as the root cause of changes in thought, etc.—are absent from our knowledge of nature.[11]
Lukács sa at ein berre kan tale om ein fullverdig dialektikk i dei domena der subjektet kan kjenne seg att i objektet det vil forstå. Sidan ein vidare antok at menneskje berre påverkar samfunnet, ikkje naturen, so blei konsekvensen at vi berre kan forstå samfunnet på ein dialektisk måte, ettersom det er det einaste vi sjølv har produsert. Naturen står, ifylgje dette synet, i eit ytre tilhøve til kulturen. Den har vorte ein ting i seg sjølv, utanfor vår fatteevne.
Innhaldet i denne fotnoten skulle verte avgjerande for marxismen si vidare utvikling. Det som blei kalla ‘vestleg marxisme’, ofte representert av Frankfurterskulen, definerte seg sjølv utifrå denne forkastinga av naturdialektikk. Dette leia til eit negativt syn på naturvitskapen, der ein definerte den som ein positivistisk rørsle som søkte å redusere alle samfunnsmessige fenomen til naturlege lovar. Soleis isolerte dei filosofien frå vitskapen, noko som har halde fram til i dag.
Lukàcs skulle seinare kritisere synet ein hadde tilskrive han, gjennom å vektleggje at fotnoten var meir nyansert. Han meinte at det fanst ein objektiv dialektikk som gjekk føre menneskeleg historie, og han meinte at vi kunne forstå denne objektive dialektikken gjennom å studere vårt metabolske tilhøve til røynda, og forstå naturen historisk – ikkje som eit ferdig produkt, men som ein pågåande prosess. Gjennom ei slik tilnærming kunne ein gripe korleis samfunnet sin dialektikk er bunde saman med naturen sin dialektikk, og korleis dei påverkar kvarande.
Det kunne ikkje vestleg marxisme. Dei oversåg difor korleis økologisk og økonomisk framandgjering er bunde saman, korleis ekspropriering av det som var felleseige er ein framandgjering frå naturen. Ein gløymer dette då ein seier at dialektiske prinsipp berre kan nyttast på samfunnet, eller på det vi sjølv har skapt. Men dette argumentet mistar noko av sin appell då vi no har entra antropocen, som er tidsalderen der ein ikkje lenger kan ignorere påverknaden av menneskeleg aktivitet på naturen.[12]
Ut ifrå dette er det ikkje lenger like overtydande å tale om samfunnet som noko utanfor naturen. Ein må heller forstå deira samspel. Dette krev at ein legg vekt på dei to kjeldene til rikdom: arbeid og natur. Det er ikkje arbeidet åleine som skapar verdi, då naturressursane ogso må reknast med. Framandgjeringa frå naturen kjem til uttrykk i korleis vi gløymer dei naturlege tilhøva som mogleggjer våre samfunn. Det finst absolutte økologiske grensar for kor mykje vi kan hente ut utan å undergrave premissen for vår eiga eksistens, nemleg stoffskiftet med naturen.
Økososialistisk motvekst?
Naturen har altso ein ibuande rikdom. Saman med arbeidet er ein av den opphavlege kjeldene til nytteverdi, som får ein særskild bytteverdi i det den vert seld som ein vare på marknaden. Økososialisme tek opp denne tanken, og hevdar kort sagt at målet om å oppfylle menneskelege behov — samstundes som ein held seg innanfor planeten sin bereevne — går på trass av kapitalismen sin ibuande dynamikk, som krev evig vekst av økonomien. Dei vil difor forkaste kapitalismen, ta kollektiv kontroll over produsjonsmidlane samt gjeninnføre allmenningen. Kort sagt: Nytteverdi framføre bytteverdi, kollektivt eigarskap og planøkonomi.
I dei siste åra har kritikken mot vekstparadigmet innanfor kapitalismen auka, og mange argumenterer for motvekst som ein løysing på problema våre. Denne rørsla ynskjer å motverke øydelegginga av jorda gjennom eit globalt perspektiv som tek omsyn til absolutte grensar for vekst. Dessutan syner den at kapitalismen er avhengig av å skape kunstig knappheit, og at vi faktisk har nok til alle dersom vi fordelar det vi har jamnare.
Tidlegare har motvekst vore knytt opp til ein abstrakt kritikk av overbefolkning. Og den vert framleis karikert som eit ynskje om generell innsparingspolitikk etter ein nyliberal modell, sjølv om fleire av proponentane eksplisitt har argumentert mot dette. Ein kan tale om ein modningsprosess, der motvekst, som rørsle og teori, har vorte meir konkret på kva formar for vekst den er mot og kva den er for.
Som eit tverrfagleg teoretisk perspektiv er motvekst ikkje éin ting, men ein open diskusjon som delar premissen om at vekstparadigmet har spelt fallitt. Som politisk rørsle er motvekst laust bunde saman av ulike regionale grupper.[13] Denne rørsla kjempar for økologisk berekraft, mot økonomisk vekst, og for sosial rettferd på verdsbasis. Soleis må rike land må gjere opp for noverande overforbruk og tidlegare syndar. Men sjølv om rike land må bere ein stor del av byrda og minske deira forbruk meir enn landa dei har utnytta, er målet at ‘folk flest’ får det betre, både i rike og fattige land. Økonomisk vekst tilkjem som kjent ikkje fleirtalet i særleg grad, same kvar i verda ein er.
Ein kritikk av motvekst er at det har vore noko uklårt kva ein ynskjer som alternativ til vekstparadigmet – om dei meiner systemforandring er naudsynt eller ikkje. Vi ser dette i Jason Hickel sin bok om temaet.[14] Han forklarar korleis økonomisk vekst ikkje kan verte kopla frå vekst i nyttinga av energi og material. Han forkastar tanken om at ny teknologi vil redde oss, då ein ikkje gjer noko med kapitalismen sin logikk, som stadig krev at ein tek ut meir av jorda sine ressursar (t.d. krev nye batteria i nye elbilar enorme mengder skjeldne mineral). Men Hickel skuldar ogso sosialistiske land for å vere offer for den same type produktivismen (eller det han kallar ‘growthism’). Soleis kan ein få eit inntrykk av at motvekst ikkje berre er ein kritikk av kapitalisme, men ogso av sosialisme.
Vekst i kontekst
Men dette underslår korleis vekstideologien er ein ibuande del av kapitalismen, noko som ikkje er høvet for sosialisme. Kapitalismen vekstidealet rettferdiggjer evig akkumulasjon av ressursar. Dette kravet, om evig akkumulasjon, er inkompatibelt med motvekst.
I boka Capital in the Anthropocene, legg Kohei Saito vekt på korleis Marx, etter det fyrste volumet av Kapitalen, byrja å jobbe med spørsmål knytt til økologi.[15] Han la bort sitt progressive historiesyn til fordel for eit økologisk perspektiv likt Engels’. Saito nemner korleis Marx meinte at landlege kommunar i Russland var ein modell for kommunisme, noko som for Saito indikerer at Marx tenkte på kommunisme som ein form for avvekst. På basis av dette hevdar Saito at ein stasjonær økonomi er Marx sitt ideal for eit nytt samfunn.
Marx tenkte altso ikkje på kommunisme som eit vekstsamfunn. Det kan kanskje verke å gå på trass av noko av det Marx seier om vekst av produksjonsmidla, men ein kan tenkje seg at han meinte til eit særskild nivå der ein kunne nøye seg med halde systemet stasjonært. I nokre domene, som kunst- og kulturproduksjon, burde ein ha vekst og utvikling, medan sektorar av økonomien kan vere stasjonære. Kort sagt: Mindre av det som trugar naturen og samfunnet sin interaksjon, meir av det som faktisk tilfredsstiller menneskelege behov.
Dei som går inn for økososialistisk motvekst har teke innover seg kritikken frå folk som Hickel. At sosialistiske land har måtte auke produktiviteten er ikkje uttrykk for den same vekstmentaliteten som ein finn i kapitalistiske land, då desse landa knapt hadde noko anna val enn å byggje opp produksjonskapasiteten for å kunne auke levestandarden. Målet var aldri vekst i seg sjølv. Det er difor snodig at Hickel, som jo er merksam på korleis imperialisme har gjeve nokre land fortrinn samt meir ansvar for klimakrisa, ikkje ser at desse landa hadde eit enormt behov for industrialisering etter hundreår med kolonialt herredøme.[16]
Økologisk imperialisme
Marx rekna kapitalisme som eit enormt sløseri. Og ein vert stadig meir avhengig av produksjonen av søppel. Ein ser dette i form av billegprodukt, sokalla ‘planned obsolescence’ (som er då ein lagar produkt med kunstig låg haldbarheit), i stadig nye modellar samt i dei enorme investeringar i reklame og marknadsføring. Kort sagt: Ein har skifta frå å få ned kostnadane på produksjonssida til å fokusere på korleis ein kan auke konsumet. Det er logisk frå eit perspektiv der det einaste som tel er vekst og profitt, og der jorda vert rekna som noko utanfor økonomien, noko ein kan gjere med som ein ynskjer.
Diverre er det ikkje slik – det finst faktisk nokre absolutte grenser for kor stor berekraft planeten har, og vi nærmar oss desse med stormsteg. Ein ser dette enno tydelegare gjennom å utvide økologiske spørsmål til ikkje å berre handle om utslepp av CO2, men ogso andre formar for overutnytting av ressursar, som blant anna leier til forsuring av havet, avskoging og tap av biodiversitet.[17]
Ein annan ting vi stadig overser er den ‘skeive utvekslinga’ som vi har vore inne på, der dei rike landa har bygga seg opp ein økologisk gjeld til fattige land etter fleire hundre år med utnytting. Ein må anerkjenne at nokre land historisk sett har sleppe ut mykje meir enn andre, samstundes som den har teke deira ressursar. Denne økologiske imperialismen syner seg i korleis den øvste 10 prosenten er ansvarlege for 52 prosent av historiske utslepp.[18] Soleis ser vi korleis motvekst kan knytast til økososialisme – til ein eksplisitt kritikk av kapitalismen sitt vekstkrav.[19]
Motvekst og økososialisme syner korleis kolonialisme er eit økologisk fenomen. Dette forklarar kvifor kampen mot økologisk kollaps er global, og at det ikkje er nok med planar som er basert på at ein får ned nasjonalt forbruk medan ein held fram med utnytting av fattige land for tilgang til ressursar og arbeidskraft. Her ser ein tydeleg kva som er feil med ideen om at vi kan kome oss ut av klimakrisa berre vi som individ gjer fornuftige val, som å kjøpe el-bil. Her grip ein inn på konsumsida, medan ein fullstendig overser produksjonssida og naturressursane som går med til å lage våre ‘grøne’ produkt.
Konklusjon
Eg vil avslutte med ein påstand: Kapitalismen har (snart) inga stad å vende seg for å skape vekst. Det verkar som ein har gått tom for idear. Ein kan sjølvsagt gå attende til ein modell der staten tek ein meir aktiv rolle, og soleis gjer økonomien meir dynamisk, men det kan bidra til å undergrave kapitalismen sin sosiale legitimitet. For dersom staten kan gjere ein like god jobb med å skape jobbar og vekst, kva skal ein med kapitalistar?
Ein kjem til eit punkt der ein ikkje kan presse arbeidarar ytterlegare utan å overutnytte dei, noko som gjer at dei ikkje lenger kan konsumere. Det einaste middelet for økonomisk vekst under dette regimet er spekulative boblar og forgjelding. Men dette er ikkje haldbart på sikt, då boblar alltid sprekk, og forgjelding trugar valutaen sin stabilitet.[20]
Marx meinte at ein kan regulere stoffskiftet på ein berekraftig måte innanfor ein annan samfunnsform. Om vi tek denne innsikta på alvor, kva anna kan vi då gjere enn å gå inn for ein modell der nokre delar av økonomien held seg på eit visst nivå eller veks, medan andre delar må kuttast drastisk? Ein kan kanskje seie det so enkelt: Om vi ikkje byrjar med motvekst friviljug og kontrollert, risikerer vi å stå andsynes ein ukontrollert kollaps som vil leie til mykje meir liding enn alternativet. Valet burde difor vere enkelt. Vi må hindre nokre område i å vekse for å mogleggjere andre og viktigare formar for vekst.
Forvirring oppstår når ein betraktar vekst abstrakt, utan å differensiere mellom ulike formar. Problemet er ikkje vekst i seg sjølv. Vi må heller identifisere dei typane vekst som vi ynskjer meir av, mot dei som undergrev andre typar vekst — gjennom å truge samfunnet sin reproduksjon som soleis. Frå eit økososialistisk perspektiv er ikkje systemforandring eit utopisk alternativ, men fullstendig naudsynt. Vi treng produksjon for å tilfredsstille behov, ikkje for å skape meirverdi. Vi har kanskje ikkje noko anna val enn å leggje om heile økonomien, å endre vårt tilhøve til naturen. Og då må vi fyrst anerkjenne at det finst ein naturdialektikk og ein metabolsk relasjon mellom kultur og natur. Slik kan vi innsjå at vi må late den vere i fred, respektere autonomien den har.
Planeten vil klare seg; det er ikkje problemet. Men det vil nok verte utan oss dersom vi ikkje snart legg om kursen. Vi har soleis ikkje berre ei verd å vinne, men ogso ei verd å tape.
[1] Wood, Ellen Meiksins: The Origin of Capitalism: A Longer View, London: Verso, 2017.
[2] Dette er uttrykket Patnaik og Patnaik nyttar på ‘the conjoint processes of primitive accumulation at the expense of petty producers and similar accumulation at the expense of the state, through privatization of public assets[.]’ Patnaik, Utsa og Patnaik, Prabhat: Capital and Imperialism: Theory, History, and the Present, New York: Monthly Review Press, 2021, s. 275.
[3] Foster, John Bellamy: Marx’s Ecology: Materialism and Ecology, New York: Monthly Review Press, 2000. Foster sin kritikk verkar å treffe perspektivet i Bruno Latour og Nikolaj Schultz sin bok On the Emergence of an Ecological Class: A Memo, Cambridge, Polity Press, 2022, der forfattarane meiner at Marx ikkje har rekna med naturen sin eiga produktivitet og difor vil utvide materialismen. Eg kan ikkje gå meir inn i dette, men eg kan nemne at Foster kritiserer Latour ved fleire høve – i særskild for korleis Latour ikkje vil tale om ‘natur’ og opererer med ein flat ontologi som står i kontrast til dialektisk materialisme, der ein omfattar seg med den dialektiske interaksjonen mellom ulike organisatoriske nivå.
[4] Foster, John Bellamy: Capitalism in the Anthropocene: Ecological Ruin or Ecological Revolution, New York: Monthly Review Press, 2022.
[5] Marx meiner at naturen har autonomi, at den eksisterer før vår intervensjon, men at vi ogso er del av den. Naturen er plastisk, i den forstand at vår (og andre organismar sin) aktivitet endrar den. Gjennom sin eigen utviklingshistorie har den lagt føringar for kva vi kan gjere, men innanfor desse rammene kan vi endre mykje.
[6] Engels, Friedrich og Marx, Karl: Collected Works, New York: International Publishers, 1975, vol. 25, s. 492, mi omsetjing.
[7] Om ein les Kapitalen med dette in mente, finn ein at denne idéen, om et stoffskifte mellom samfunnet og naturen, er eit tema som går att. Foster syner dette i Marx Ecology. Ein finn eit liknande perspektiv i Søren Mau sin bok Stum tvang: En marxistisk undersøgelse av kapitalismens økonomiske magt, frå 2021.
[8] Eg kan ikkje diskutere Marx sitt framandgjeringsomgrep her, men det er viktig å ikkje tenkje romantisk kring dette, som om Marx seier at vi hadde eit opphaveleg harmonisk tilhøve til naturen som har vorte brote. Det handlar heller om korleis menneskje sine liv vert separerte frå vilkåra for dette livet, ettersom marknaden formidlar vårt tilhøve til andre menneskje og til naturen. Både sosiale relasjonar og naturen vert som ein framand makt.
[9] Marx, Karl: Kritikk av Gothaprogrammet, Oslo: Oktober, 1977.
[10] Lukács, Georg: History and Class Consciousness: Studies in Marxist Dialectics, Cambridge, MA: MIT Press, 1971.
[11] Ibid, s. 24. Forutan Lukács sin fotnote, var boka The Concept of Nature in Marx, London: NLB, 1971, av Alfred Schmidt, definerande for kritikken av Engels sin naturdialektikk.
[12] At antropocen enno ikkje er offisielt akseptert som ein særskild geologisk epoké er ikkje so viktig her, då det er eit empirisk spørsmål. At vår aktivitet har ein sterk påverknad på jorda si atmosfære er i alle høve ikkje noko ein kan nekte for. Dette er del av ein større diskusjon, i særskild mellom Foster og Jason Moore, der sistnemnde meiner at ein ikkje bør tale om antropocen, men om ‘kapitalocen’, då problema ikkje skuldast menneske som soleis, men kapitalisme. Eg kan berre nemne at Foster argumenterer mot dette synet ved å seie at dersom vi overkasta kapitalismen i dag, so ville vi ikkje med dette ha forlate den menneskelege tidsalder. Han opererer difor med ulike tidsaldrar av antropocen, der vi no er i den kapitalistiske perioden (The Capitalinian). Sjå Foster, John Bellamy og Brett Clark: ‘The Capitalinian: The First Geological Age of the Anthropocene’, Monthly Review, 2021.
[13] Sjå Barlow, Nathan, Livia Regen, Noémie Cadiou, Ekaterina Chertkovskaya, Max Hollweg, Christina Plank, Merle Schulken and Verena Wolf (redaktørar): Degrowth and Strategy: How to bring about social-ecological transformation, London: Mayfly Books.
[14] Hickel, Jason: Less is More: How Degrowth Will Save the World, London: Random House, 2020.
[15] Saito, Kohei: Hitoshinsei no ‘Shihonron’ [Capital in the Anthropocene], Tokyo: Shueisha, 2020.
[16] Hickel har endra oppfatning i seinare tid og går no tydeleg inn for økososialisme. Her er poenget at han har bidrege til inntrykket av at sosialistiske land ogso dreiv med vekst for veksten sin skuld, utan å gripe korleis dei måtte industrialisere for å ha noko å fordele i utgangspunktet.
[17] Det finst i alt 9 planetære tolegrenser som vi er i ferd med å overstige: klimaendringar, tap av naturmangfold, endra arealutnyttelse forandra biogeokjemiske straumer av nitrogen og fosfor, havforsuring, reduksjon av ozonlaget, opphoping av aerosoler i atmosfæra og nytting av ferskvann. Sjå Steffen, Will og andre: ‘Planetary Boundaries: Guiding Human Development on a Changing Planet’ Science, 347.6223, 2015.
[18] Hickel, Jason et al. ‘National responsibility for ecological breakdown: a fair-shares assessment of resource use, 1970–2017’, The Lancet Planetary Health, volume 6, utgåve 4, 342-349.
[19] Her seier eg ikkje noko om strategi. Der er det moglegvis nokre skilnader mellom tilnærmingane, ettersom motvekst har meir fokus på grasrotrørsler og difor har ein meir anarkistisk tendens enn økososialisme. Men det tek ikkje noko bort frå likskapstrekka i deira kritikk av kapitalismen.
[20] Eg tek denne påstanden frå Patnaik, Utsa og Prabhat Patnaik: Capital and Imperialism: Theory, History, and the Present.
Denne teksten blei opphavleg publisert i Tidsskriftet Røyst sitt temanummer frå 2023, #21-22: Vekst, som ein kan kjøpe her: https://tekstallmenningen.no/butikk/kunst-kultur/royst-21-vekst/ (Forfattar har gjennomført nokre endringar i høve til teksten som stod på trykk.)