Verda vil fram mot sosialisme
av Vijay Prashad
Dette essayet er tileigna minnet om Aijaz Ahmad (1941–2022), som introduserte uttrykket om ei “intim omfamning” mellom liberalisme og ytre høgre.
Dei omdanna liberalane og sosialdemokratane er attende. Dei har plassert seg sjølve som frelsarar for verda; dei opptrer som Fornuft mot den ufornuftige nyfascismen. Dette er mogleg fordi føregangarane deira har falle ned i søla av nyliberalisme og byråkrati, og fordi motstandarane deira no presenterer seg som dei ulande ulvane frå ekstremhøgre. Dei omdanna liberalane og sosialdemokratane er som zombiar, som den daude liberalismen sitt gjenoppliva lik.1
Desse omdanna liberalane og sosialdemokratane har eit poeng. Føregangarane deira hadde teke den liberale tradisjonen og gjort henne utbrent gjennom innsparingspolitikk og gjeld. Frå det britiske arbeidarpartiet til Kongresspartiet i India, fall dei gamle liberalane og sosialdemokratane i Vesten og dei antikoloniale frigjeringsfrontane i den globale Sør ned på kne då Sovjetunionen kollapsa og byrja underkaste seg fire dogmer dei sjølv hadde skapt:
At kapitalismen er evig.
At den nyliberale politikkramma (kapitalismen sleppt laus) er uunngåeleg, sjølv om han skaper ekstrem ulikskap og ikkje fremjar sosiale mål.
At det yttarste vi kan gjere, er å forbetre samfunnet ved å mildne særskilde sosiale hierarki (som dei kring rase, kjønn og seksualitet).
Og til slutt, etter dei dårleg uttenkte åtvaringane til Friedrich Hayek i The Road to Serfdom (1944), at det er dårskap å jage etter noko meir enn berre forbetring, anten fordi det er dømt til å mislukkast eller uunngåeleg vil gjenskape seg som “autokrati” og “byråkrati” i Sovjetunionen.2
Medan dei gamle liberalane knytte seg ope til innsparings- og gjeldagendaen til nyliberal politikk, omdanna dei seg sjølve til byråkratar og byrja utpeike seg som dei einerådande over kva folkeleg meining som var høveleg for deira byråkratiske visjon. Denne aksepten frå dei liberale, av den kvelande smerta frå innsparing, og avvisinga av kritikken av denne politikken, gjorde at ekstremhøgre kunne kle seg som folkelege representantar og slå ein populistisk tone gjennom den stygge retorikken om innvandringsmotstand og “anti-woke”, noko dei kombinerte med uklåre kritikkar av det økonomiske systemet. Ekstremhøgre oppstod hovudsakleg på baksida av det liberale knefallet for nyliberalisme. Men ekstremhøgre har ikkje brote med hovudtrekkja i nyliberal politikk. Dei etablerer han på nytt saman med ein hard samfunnsagenda. Trass all snakket om økonomisk nasjonalisme, har ikkje ekstremhøgre ein eigen økonomisk agenda.
Dei omdanna liberalane og sosialdemokratane overser knefallet til dei gamle liberalane andsynes innsparing og gjeld og nektar å anerkjenne korleis det liberale byråkratiet la ned grunnsteinen for ekstremhøgre. Å posisjonere attvendinga til liberalisme som om den kunne redde sivilisasjonen frå ekstremhøgre, er villeiande, sidan denne omdanna liberalisme og sosialdemokrati ikkje har noko anna syn på vegen framover enn føregangarane deira. Ingenting frå dei omdanna liberalane eller sosialdemokratane gjev tillit til at dei er budde på å bryte med nyliberalismen sin innsparings-, gjelds-, og finanskonservatisme-agenda. Det vi har her, er ein venstrevridd retorikk og agitasjon mot systemet, men uklårleik då det gjeld korleis ein skal kome seg utover kapitalismen sin brutalitet. Spesielt er det ingenting i forma av ein økonomisk politikk som tek seg av den grove ulikskapen som karakteriserte den nyliberale perioden. Grav djupt i dei politiske agendaene og programma til dei nye sosialdemokratane og, midt i ein festival av identitetspolitisk sjargong (ikkje ein gong tek han krava om verdigheit i konteksten av sosial undertrykking på alvor), vil du ha vanskeleg for å finne ein økonomisk agenda som gjenopprettar rettar eller byggjer makt for massane. I beste fall vil du finne ein konservativ omfordelingspolitikk som freistar å bygge opp att ein middelklasse som sosialdemokratiet reknar som sin verkelege base — ein politikk som avviser all ambisjon om å representere og organisere seg utanfor denne, og om å nå ut til arbeidar- og bondeklassa, som utgjer det store fleirtalet av jorda si befolkning.
Ei rekkje slagord — til dømes teknoføydalisme (Yanis Varoufakis), demokratisk motgang (Red Futuro), progressiv kapitalisme (Joseph Stiglitz), rettar med ansvar (Tredje Veg) — fremjer slik mangel på samanheng og nører opp under ei nostalgisk kjensle av at det ein gong fanst eit demokratisk system rotfesta i ein perfekt konkurransedyktig kapitalisme.3 Ein slik gullalder har aldri eksistert: kapitalistisk konkurranse er dregen mot monopolisering, og mot å nytte statsmakt (ofte med vald) for å utøve viljen til dette eller hint selskapet, og for å redusere delen av rikdomen som vert fordelt til samfunnet som heilskap gjennom løn og skatt, medan medlemmene av kapitalistklassa akkumulerer inntekt og rikdom for seg sjølve og hopar opp meir kapital for å halde fram med herredømet sitt.
Vidare er det å lengte attende til ein “mildare” kapitalisme frå etterkrigstida, å oversjå at denne modellen var avhengig av den alvorlege utnyttinga av arbeidskraft og rovdrift på ressursar i den tredje verda — bygd på ryggen av statskupp og militære intervensjonar meint å kvele suvereniteten til dei postkoloniale statane. Medan arbeidarar i det globale Nord moglegvis kortvarig kunne nytte marginal stabilitet og relativ velstand under “Kapitalismen sin gullalder” (1945–1973), var dette ikkje nokon velstandsalder for arbeidarar kringom i verda. Denne gullalderen var bygd på den nykoloniale økonomiske strukturen av tjuveri som heldt seg sjølv i gong gjennom imperialistiske kupp (frå Iran i 1953 til Chile i 1973) mot alle land i den tredje verda som freista å etablere sin suverenitet, og gjennom nektinga av å late statane i den tredje verda innføre New International Economic Order (1974)-formuleringar som blei vedtekne av Generalforsamlinga til Dei sameinte nasjonane.4 Det nykoloniale systemet finansierte gullalderen, og, gjennom verksemda til Det internasjonale valutafondet og dei store multinasjonale selskapa, er han framleis det definerande systemet i dag.5 Kapital held fram med å strøyme som “skatt” frå den globale Sør til bankkontoa til obligasjonseigarar i den globale Nord, dei fleste av dei tek denne likviditeten og pløyer han inn i eit stort finansielt kasino i staden for å gjere storskalaindustrielle investeringar (sjølv om dette ikkje tyder at store investeringar ikkje blei gjort i faktisk infrastruktur av milliardærklassa i område som kunstig intelligens og våpenproduksjon).6
Eit meir samanhengande framlegg frå perspektivet og erfaringa til det globale Sør ville vere å byggje opp att dei nasjonalistiske økonomiske agendaene som blei demonterte av USA sin intervensjonisme. Dette derimot, manglar fullstendig i visjonen framskaffa av omdanna liberalar og sosialdemokratar, som har bygd ei analyse avleidd frå lengtande nostalgi for europeiske velferdsstatar og New Deal i USA. Ein “attverding til gullalderskapitalisme” eller bygging av ein “kapitalisme med menneskeleg andlet” er ein illusjon som verda sine folk ikkje har råd til.7
Ei merksam undersøking gjeve ut i 2024 av Alliance of Democracies, kalla Democracy Perception Index, fann at fleirtalet av dei spurde om trugsmåla mot demokratiet lista opp tre som hovudproblema: konsentrasjon av inntekt og rikdom, korrupsjon og korporativ kontroll over politisk liv.8 Interessant nok seier 79 prosent av den kinesiske folkesetnaden at landet deira er demokratisk, mykje høgare enn i noko vestleg land. Denne undersøkinga, gjort av ein pro-vestleg liberal tenkjetank, syner at den kinesiske folkesetnaden trur at styresmakta deira gjer meir for dei fordi dei set behova til det store fleirtalet føre behova til kapitalistane rundt om i verda. På ei tid då det er global interesse for sosialisme, og med moglegheitene for å finne nokre lærdommar frå den kinesiske erfaringa med å bryte avhengnadsbarrieren, verkar attverdinga av “progressiv kapitalisme” og sosialdemokratiske vekling-idear feilplassert. Utmatta idéar om liberalt demokrati og fri marknadskapitalisme treng ikkje å gjenopplivast av ein ny zombie-liberalisme.
Karl Marx og liberalismen si historie
Den liberale tradisjonen som blei fødd og næra i den angelsaksiske tankeverda, blei formulert i ein kamp mot monarkiet sitt tyranni. Angelsaksiske forfattarar, som John Locke (1632–1704), forestilde seg ei verd utan monark som suveren, men med eigedomsinteressar, omtalt som “folket”, som suveren. Locke argumenterte for at den kommersielle orden (kapitalismen) oppstår gjennom den autonome handlinga til private personar (eigeindividualistar) utan noko eksplisitt avtale inngått mellom dei. Oppgåva til staten – uavhengig av kva karakter han har, med eller utan konge – er å garantere grunnlaget for privat eigedom.
Denne liberale tradisjonen anerkjende ikkje sine eigne avgrensingar, som sin rasistiske tru på at dei einaste som kunne vere suverene, var kvite, og at det var tillate for kvite å utrydde urfolka i Amerika og å slavehalde afrikanarar, og si tru på at privat eigedom ikkje var i motseiing til menneskeleg fridom. Locke, ideologen for innhegningsrørsla i England som eksproprierte bøndene, skreiv i Second Treatise of Government (1689) om kvifor urfolka i Amerika måtte miste landet sitt, og henta rettferdiggjeringa si frå Bibelen (1. Mosebok 1:28): “For eg spør, om i dei ville skogane og udyrka audemarka i Amerika, overlate til naturen, utan noko forbetring, dyrking eller husdyrhald, tusen mål gjev dei trengande og arme innbyggjarane like mange hjelpemiddel i livet, som ti mål like fruktbart land gjer i Devonshire, der dei er godt dyrka?” Locke, som var sekretær for Lords Proprietors of Carolina og sekretær for Council of Trade and Plantations, kom med eit argument som tente sine eigne interesser ved å fjerne urfolka frå landa han sjølv eigde, og samtidig tillét han fridom til å skrive om rettar som han ikkje tillét for urfolk. Ikkje berre rettferdiggjorde Locke eksproprieringa av urfolk sitt land; han var ogso ein sentral figur i utviklinga av slaveriet i Nord-Amerika, som investor i slavehandelen gjennom aksjane sine i Royal African Company og som hovudforfattaren av den slavebaserte Carolina-konstitusjonen.9
Den republikanske liberale tradisjonen til dei fransktalande folka som kulminerte med den franske revolusjonen i 1789, braut saman på strendene i Haiti med forsøket på å hindre det haitiske folket i å realisere sine eigne republikanske og liberale ambisjonar.10 Til slut kunne den tyske tradisjonen – sentral for formuleringa av liberale prinsipp om lov og utdanning, gjennom arbeidet til folk som Immanuel Kant (1724–1804), Wilhelm von Humboldt (1767–1835) og G.W.F. Hegel (1770–1831) – ikkje overvinne motseiingane i restane av det tysk-romerske riket, i Napoleon sine konføderasjonar og i oppkomsten av Preussen. Hegel trudde at Napoleon – “denne verdssjela”11 – ville øydelegge dei gamle tyske freiherren, og på deira land ville fridomstida blomstre. Men Napoleon svikta opplysningsliberalane både i siger og nederlag, og junkarane vende attende med Hohenzollern-dynastiet for å herske i eit hundreår til. Som ei reaksjon på dei repressive Carlsbad-dekreta frå 1819, deltok liberalar i det kontinentvide opprøret i 1848; det mislukka forsøket på å styrte absolutismen leidde til at liberalane blei fullstendig desillusjonerte (mange av dei – som Heinrich von Gagern – appellerte til Preussen sin Fredrik Vilhelm IV om å bere ei konstitusjonell krone i 1849, medan Émile Ollivier i Frankrike blei Napoleon III si viktigaste liberale allierte). Liberalt republikanisme folda seg raskt inn i konstitusjonelt monarkisme.
Gjennom ei kritisk nytting av avgrensingane ved Hegel si tenking samt hjå dei unge hegelianarane og liberalarane, som alle aksepterte ein eller annan versjon av monarkiet, utvikla Karl Marx (1818–1883) sin immanente kritikk av liberalisme, og foranka kritikken sin i liberalismen si manglande evne til å gå utover relasjonane til privat eigedom, noko som avgrensa ambisjonane han hadde. Det som er sentralt i Marx sine tidlege skriv om fridom, er at han anerkjenner at framstega gjort av den franske revolusjonen i 1789 og av liberalisme var vitale. Politisk frigjering, skreiv han, er “eit stort steg framover. Det er sant, det er ikkje den endelege forma for menneskeleg frigjering generelt, men det er den endelege forma for menneskeleg frigjering innanfor den til noverande eksisterande verdensordenen.”12 Det er ikkje idealet Marx fråseier seg, men berarane, dei liberale, som endar med å vere so knytte til forsvaret av privat eigedom at dei vert eit broket fylgje, ute av stand til klårt å fremje sosialistiske mål. Marx sin karakterisering frå 1852 av dei britiske whigane (liberalane som motsette seg monarki og kyrkjekontroll) er treffande:
Det er openbert kva ein vemmeleg heterogen blanding karakteren til dei britiske whigane må verte: Føydalistar, som samtidig er malthusianarar, pengeopphoparar med føydale fordommar, aristokratar utan ære, borgarar utan industriell aktivitet, endemenn [finality men] med progressive frasar, framstegsmenn med fanatisk konservatisme, selgjarar av homeopatiske reformbrøkar, fremjarar av familienepotisme, stormeistrar i korrupsjon, hyklarar av religion, Tartuffe av politikk.13
Ei rask annotering av dette merkeleg effektive sitatet som gjeld for notida sine liberale parti og deira sosiale demokratiske intellektuelle: Thomas Malthus var ein prest som trudde at folkevekst (heller enn kapitalistisk plyndring) auka svolt. Endemenn såg på den engelske reformlova av 1832 som det siste steget i utviklinga av liberalisme og motsette seg at røysteretten blei utvida meir, spesielt til massane av folket. Tartuffe var eit skodespel av Molière om religiøse hyklarar.
I sine seinare skrifter om dei same tema ville Marx halde fram med ideen om “det store steget framover” og behovet for å halde fram med å presse klassekampen mot “den endelege forma for menneskeleg frigjering.” I Kritikk av Gotha-programmet (1875) skreiv Marx at “Retten kan aldri vere høgare enn den økonomiske strukturen i samfunnet og dens kulturelle utvikling betinga av denne.”14 Eit samfunn med produktive krefter ute av stand til å generere tilstrekkeleg overskot, og difor med utilstrekkeleg fritid og kulturelle institusjonar, ville ikkje av seg sjølv kunne skape menneskeleg frigjering. Liberale rettar til eigedom i eit kapitalistisk system, til dømes, garanterer kvar person “fridom til å eige eigedom,” noko som hadde vore avgrensa under førkapitalistiske samfunnsdanningar, men det garanterer ikkje “fridom frå eigedom,” med andre ord fridom frå tyranniet som vert påført dei eigedomslause. Det er fyrst “i ei høgare fase av det kommunistiske samfunnet” som har flytta seg frå naudvende til fridomen sitt rike — med overflod som sitt kjenneteikn — at ein kan forstå det sosiale grunnlaget for fridom. “Fyrst då,” skreiv Marx i 1875, “kan den tronge horisonten til den borgarlege retten kryssast i sin heilskap og samfunnet skriva på sine fanar: Frå kvar etter evne, til kvar etter behov.” Spørsmålet om korleis ein skal skildre “behov” (sjølv om han skildra det som ein “hierarki” som byrjar med oppfyllinga av grunnleggjande behov) er ikkje relevant her. Det viktige poenget er at Marx gjer minst tre avgjerande brot med den tidlegare liberale tradisjonen:
At idear om fridom og rett ikkje kan fråkoplast frå dei materielle vilkåra for menneskeleg liv.
At institusjonen privat eigedom skapar ein syklus av utnytting og opphoping som forvandlar ideane om fridom og likskap til sine motsetnader, alt utan å bryta med vilkåra for fri og lik utveksling.
At røynleggjeringa av ideane om fridom og rett krev at ein går utover privat eigedom (samfunnsrelasjonane til kapitalismen) og skapar ein ny “verdsorden.”
Marx synte til slutt at liberalismen ikkje kunne gjere sine eigne verdiar røynlege. For å ta desse verdiare framover ville ein krevja eit brot med kapitalismen og danninga av eit sosialistisk samfunn. Men dei liberale, med si tru på individualisme, ville ikkje gjere dette brotet.
Liberalisme held likevel fram som ein politisk og filosofisk tradisjon, men no saman med ein kritikk som har synt grensene han har. Den beste delen av liberalismen, som oppstod frå det nittande hundreåret, forstod at kapitalismen skapte ulikskapar, og at den høgste forma for liberal politikk ville vere å mildne desse ulikskapene gjennom sosiale velferdsprogram.
Over heile Europa, frå Otto von Bismarck sin Staatssozialismus til John Maynard Keynes sin velferdsstat, og so i USA gjennom antitrust-handlingane til president Franklin D. Roosevelt, voks det ulike retningar som anerkjende hardleiken til kapitalismen og søkte å finne måtar å humanisere påverknaden hans på arbeidarklassen. Heile feltet av debatt og strid om sosial velferd var i nær eller fjern samtale med marxismen, som hjemsøkte liberalisme som den klåraste kritikken av kapitalismen og dens sosiale påverknad. Sjølv tradisjonar som avviste sosialpolitikk (som antikommunistisk tenking, frå John Birch Society i USA til Mont Pelerin Society i Europa) måtte engasjere seg med marxismen, om ikkje anna enn som sin motpart.
Frå 1970-talet og utover kom det derimot fram mykje meir sjølvsikre versjonar av antimarxisme som forlét sosialpolitikken og avviste sentraliteten til den marxistiske kritikken av kapitalismen. Samanbrotet av Sovjetunionen, gjeldskrisa i den tredje verda og business-unionismen til nordlege fagforeiningar (ein prosess i stor grad iscenesett av Washington) leidde til at denne tankerekkja stivna i variantar av nykonservatisme og nyliberalisme, to tydeleg skilde retningar som båe braut med marxismen sin kritikk og med sosial velferd sin kulturelle sentralitet.
Revolusjonar skjer i dei fattige nasjonane
Sosialismen kom til oss som ei moglegheit. Vi trudde at den store rikdomen produsert av samfunnsarbeid kunne nyttast av samfunnet til å berike kvar og ein av oss. Vi trudde at vi kunne temme ny teknologi og samfunnsrikdom for å organisere produksjonen på ein måte som var medmenneskjeleg, for å behandle folk med verdigheit og venlegheit, og for å styre planeten på ein rasjonell måte. Det var den historia som kunne hendt. Den er framleis ei moglegheit for oss. I hundrevis av år kjempa kjenslevare menneskje for å byggje ei verd i fridomen sitt namn. Arbeidarar og bønder, vanlege folk med jord under neglene, kasta av seg kappa av fornedring som eigarane av jord og rikdom hadde lagt på dei, for å krevje noko betre. Dei danna antikoloniale rørsler og sosialistiske rørsler — rørsler mot svolta og vanæren sin terror. Dette var rørsler: folk i rørsle. Dei aksepterte ikkje noko som evig, dei aksepterte ikkje posisjonen sin som gjeven. Dei var i rørsle, ikkje berre mot godseigaren sitt hus eller fabrikkportane, men mot framtida.
Desse rørslene skapte revolusjonane i 1911 (i Kina, Iran og Mexico), revolusjonen i 1917 (mot tsarveldet), revolusjonen i 1949 (Kina), revolusjonen i 1959 (Cuba), revolusjonen i 1975 (Vietnam) og mange andre.15 Kvar av desse revolusjonane gav eit løfte: verda treng ikkje organiserast i borgarskapet sitt bilete då den kunne utviklast rundt menneskeslekta sine behov. Kvifor skulle majoriteten av verda sine folk nytta liva sine på å arbeide for å auke rikdomen til dei få, då livet sitt føremål er so mykje rikare og dristigare enn det? Viss folka frå Kina til Cuba kunne velte institusjonane som fornedra dei, kunne kven som helst gjere det. Det var løftet om revolusjonær endring.
Nederlaget til den tyske revolusjonen i 1919 sette ein stoppar for at Europa skulle fylgje bolsjevikane og velte deira militære kapitalistiske regimar. I staden sigra revolusjonen i Tsarveldet — ein teknologisk og industrielt regressiv stat som hadde kolonisert store delar av Asia og Europa. Han blei dinest fylgd av ein revolusjon i Mongolia i 1921, omtrent samstundes som ulike delar av det gamle tsarveldet dreiv med den revolusjonære bylgja inn i Sovjetsamveldet.
Det Oktoberrevolusjonen i 1917 mot tsaren synte, var at vanlege folk kan setje bort skinnet av imperialistisk eller demokratisk liberalisme og styre seg sjølve gjennom ein sosialistisk orientert stat. Men meir enn noko anna prova Oktoberrevolusjonen — liksom revolusjonane som kom etter (Vietnam i 1945, Kina i 1949 og Cuba i 1959) — at aksioma til V.I. Lenin var korrekte. Desse aksioma (at liberalismen ikkje var kapabel til revolusjonær endring, at kolonialismen måtte overvinnast, at revolusjon kunne finne stad der produktivkreftene ikkje var fullt utvikla) inspirerte generasjonar av revolusjonære i den koloniserte verda til å verte leninistar, og so marxist-leninistar (noko som inkluderte personar som José Carlos Mariátegui, Mao Zedong, Ho Chi Minh Kwame Nkrumah, E. M. S. Namboodiripad og Fidel Castro).16 Desse generelle aksioma i marxist-leninismen, som i grunn er bygd på erfaringa med sosialistisk oppbygging i den tredje verda, kan teoretiserast slik:
Marxismen, slik han utvikla seg i den andre internasjonalen, trudde at dei revolusjonære kreftene i den avanserte kapitalistiske og imperialistiske blokka, nemleg industriproletariatet, skulle gjere opprør og drive historia framover mot sosialismen. Denne teorien blei ikkje til røyndom. I staden mislukkast revolusjonen i den kapitalistiske og imperialistiske kjernen. Dette kom av ein arbeidararistokrati, eller det Lenin definerte som eit “øvre lag” av “arbeidarar som hadde vorte borgarar” i den kapitalistiske kjerna, og som allierte seg med kapitalistklassa. Særleg “arbeidarleiarar”, hevda han, drog nytte av imperialismeløna og var gjennomsyra av den ideologiske kulturen til den imperialistiske liberalismen.17
I staden skjedde dei revolusjonære gjennombrota i semikoloniar og koloniar, der arbeidarar og bønder danna ein allianse for å velte dei koloniale herskarane og klassane som hadde vakse grunna deira avhengnad av kolonialismen. Klassane som styrte på vegner av kolonistane hadde korkje energi eller program for å leie sine eige samfunn bort frå kolonial dominering, eller for å byggje ei liberal agenda for sjølvstende; dei kunne ikkje bryte med imperialisme; dei kunne berre — kanskje — bryte med direkte kolonialstyre.
Kulturen i mange semikoloniar og koloniar hadde vorte hindra av at imperialistmaktene nekta å byggje moderne institusjonar for utdanning, helse og bustadar for koloniundersåttane, og kulturen i koloniane hadde ikkje utvikla ei tilstrekkeleg liberal ferniss kring institusjonane for lov og politikk. Av den grunn var ikkje den liberale tradisjonen ein del av dei arbeidar- og bonde-styrte statane; dei måtte difor skape sine eigne ideologiske former i det nye samfunnet. Liknande tilhøve fanst i Mellom-Amerika og i Karibia (inkludert Colombia), der koloniale styreformer heldt fram trass i formell sjølvstende og liberalisme var grunnleggande avgrensa. I kjegelen i sør [the Southern Cone] skreiv tenkjarar som Juan Bautista Alberdi i Argentina og José Victorino Lastarria i Chile liberale avhandlingar, men hadde ingenting å seie om urfolka eller om arbeidarklassa og bøndene i deira eigne samfunn. Deira liberale teoriar stod i direkte motsetnad til syna til marxistar frå neste generasjon, som sin José Carlos Mariátegui i Peru og Salvador de la Plaza i Venezuela.18
Imperialismen hadde kvelt framveksten av moderne økonomiske system, inkludert bygginga av moderne industri og infrastruktur. Koloniane hadde fått i oppgåve å produsere råmaterialar, eksportere sin rikdom og importere ferdigvarer. Dette tydde at dei nye revolusjonære statane overtok uavhengige, avhengige økonomiar med få vitskaplege og tekniske ferdigheiter.
Kvar av dei revolusjonære statane som oppstod — frå Sovjetsamveldet til Folkerepublikken Kina til Republikken Cuba — forstod denne situasjonen og desse avgrensingane til fulle. Det er nøyaktig det dei fleste omdanna liberalar og sosialdemokratar med venstrevridde slagord ikkje forstår: dei vil distansere seg frå den faktiske erfaringa med å byggje sosialisme som ikkje finn stad i den kapitalistiske kjerna, men heller i den koloniale periferien, og som arbeider for å byggje ein sosialistisk kultur mot enorme odds. Det er lett å avvise einpartistatsstyret eller å mumle noko om “statisme” eller til og med “autoritarianisme”, lett å adoptere språket til den kalde krigen sin liberalisme,19 men mykje vanskelegare å gje ein diagnose av kvifor dei revolusjonære utviklingane skjedde i dei fattigare nasjonane og kvifor desse revolusjonære utviklingane måtte gå på ein måte som ikkje samsvarar med liberalismen sine beste gestar. Dei sosialistiske eksperimenta i dei fattigare nasjonane måtte beinveges hamle opp med ei liste av viktige oppgåver, inkludert desse:
Å forsvare den revolusjonære prosessen frå indre og ytre åtak. Dette tydde å nytte væpna styrkar og å væpne folket, men det tydde ogso å hindre at indre kontrarevolusjonære krefter organiserte seg til ein motstandsblokk, som nytta liberale diskursar om “fridom” for å dekke over deira ynskje om å vende attende til makta og påtvinge dei store massane eit udemokratisk eigedomsregime. Dette var ikkje teoretiske debattar: Sovjetsamveldet blei angripe i 1918, Cuba blei blokkert frå 1962, og Kina står no andsynes eit alvorleg imperialistisk oppbygging utanfor kysten sin. Liberale statar prøvde å kvele dei frå fødselen av.20
Å ta seg av dei beinveges problema til folket. Svolt, fattigdom og andre kvardagslege fornedringar som massane stod overfor, måtte overvinnast so raskt som mogleg. Dette tydde at ein måtte nytte dei avgrensa midla i samfunnet på ein måte som var ny for dei hjartelause kulturane som fanst tidlegare. Det tydde at det revolusjonære regimet måtte ta avgjerder frå perspektivet til heile samfunne, noko som kravde at visse delar av arbeidarklassa arbeidde svært hardt i ein kort periode for å produsere tilstrekkelege varer for å dekke behova til heile samfunnet.
Å byggje produktivkreftene i samfunnet. Koloniale tilhøve hadde ført til at dei fattigare nasjonane korkje hadde infrastrukturen (særleg elektrifisering og transportsystem) eller industrien til å produsere dei varane og tenestene som trengst for å fullføre folket sine åtgangar. Denne infrastrukturen og industrien kravde vitskap, teknologi og kapital – alt saman noko som hadde vorte nekta desse landa, og som difor måtte verte produsert i all hast både gjennom internasjonal solidaritet og gjennom ekspressutvikling av høgare utdanning og ved å nytte eksport av råmaterialar som kunne omformast til kapital for industrialisering.
Å skape den kulturelle verda for massane. Å byggje utdannings- og kulturinstitusjonar for å utslette analfabetisme og for å byggje sjølvtillit hos arbeidarar og bønder til å styre eige samfunn er eit langsiktig prosjekt, og vanskelegheitene med det bør ikkje undervurderast. I alle desse revolusjonære erfaringane er den mest krevjande delen av å konstruere eit nytt prosjekt å byggje klårleik, sjølvtillit og verdigheit hos massane til å verte agentar av deira eiga historie og ta ansvar for statsprosjektet, ei fleirsidig eining som er naudsyn for dei høgt komplekse digitale økonomiane i vår tid.21
Den mest beinveges oppgåva var alltid den fyrste, særleg etter den andre verdskrigen, då dei teknologiske åtaksmidla hadde vorte meir sofistikerte. Imperialistiske statskupp og direkte militærinvasjonar hadde nærast vorte normale, og inngrep av eitt eller anna slag hadde vorte utførte utan straff.
Det er interessant at i eit land som Chile, som opplevde eit vondskapsfullt imperialistisk kupp mot Folkeeininga-regjeringa i 1973, er det so lite empati innanfor rekkjene til dei omdanna liberale og sosialdemokratar, ikkje berre i Frente Amplio, men ogso i delar av den kommunistiske venstresida, med situasjonen til til dømes Cuba, som ikkje berre gav full støtte til Folkeeininga-regjeringa mellom 1970 og 1973, men hjelpte motstanden mot militærkupp-regjeringa, og heilt frå starten – og særleg no – har stått overfor ei ulovleg og skadeleg blokade leia av USA. Det er so lett å adoptere språket frå den kalde krigen sin liberalisme, henta frå epigonar av den kalde krigen som Hannah Arendt, men mykje vanskelegare å forstå kor komplekst det er å byggje ein revolusjon i dei fattigare nasjonane.
Dei marxistiske revolusjonane frå Russland til Cuba fann stad i naudsynet sitt rike, ikkje i fridomen sitt rike. Det var vanskeleg for kvar av desse nye statane — som styrte over regionar med stor fattigdom — å samle kapitalen som trengst for eit sprang inn i sosialismen.
Eitt av dei — Vietnam — hadde vorte bomba av USA, inkludert med kjemiske våpen, til jorda deira var ugjenoppretteleg forureina og infrastrukturen deira audelagd. Å forvente at eit land som Vietnam enkelt skal kunne overgang til sosialisme er naivt. Kvar av desse landa måtte presse seg sjølv for å samle ressursar og dei gjorde mange feil mot demokratiet. Men desse feila veks ut av kampane for å byggje sosialisme; dei er ikkje ibuande i den. Sosialismen kan ikkje fordømmast grunna feila i nokon av desse landa. Kvar av desse landa er eksperiment i ein postkapitalistisk framtid. Vi har mykje å lære av kvar og ein av dei.
Program for menneskeslekta fylgde desse revolusjonane — prosjekt for å forbetre liva til folk gjennom universell utdanning og universell helseomsorg, prosjekt for å gjere arbeidet kooperativt og berikande heller nedbrytande. Kvar av desse revolusjonane eksperimenterte på ulike måtar med paletten av menneskelege kjensler: dei nekta å late statsinstitusjonar og samfunnsliv verte styrt av ei smal tolking av menneskeleg instinkt (til dømes grådigheit, som er kjensla kapitalismen er utvikla rundt). Kunne “omsorg” og “solidaritet” vere ein del av det emosjonelle landskapet? Kunne “grådigheit” og “hat” mildnast?
Behovet for klårleik og klassekamp
Den noverande konjunkturen krev ei rørsle mellom to politiske konsept: suverenitet og verdigheit. Dette er samanfletta konsept for vår tid, med ulike rørsler og statsprosjekt som opererer med ulik grad av forpliktelse til kvar av dei.
Nasjonal suverenitet er eit konsept på statsnivået som syner til statsprosjekt som kjempar mot innblanding av utanlandske interesser og som søkjer å utvikle eit politisk og økonomisk sett av politiske tiltak som vernar om rettane og behova til deira eige folk. For eit land som har frigjort seg frå kolonialisme er suverenitet ein mekanisme for å måle kor mykje landet har klart å kome seg ut av presset frå kolonialstyre og imperialistisk innblanding.
Å søkje suverenitet er i seg sjølv eit negativt krav, som tyder å vere mot imperialistisk innblanding; kategorien suverenitet i seg sjølv skildrar ikkje naturen av klassetilhøvet innanfor landet, noko som tillèt at land kan vere på ein ikkje-sosialistisk veg, men likevel suverene vere på veg bort frå imperialisme (Iran, til dømes, er ikkje ein sosialiststat, men søkjer likevel suverenitet frå imperialismen sitt grep). Alle sosialistiske statsprosjekt søkjer utan tvil nasjonal suverenitet, men alle suverenitetssøkjande prosjekt er ikkje sosialistiske.
Verdigheit er eit konsept på folkenivå som syner til ideen om at kvar person, og dinest dei sosiale samfunn dei høyrer til som sosiale individ, søkjer verdigheit i alle aspekt av liva deira, frå eit verdig kvardagsliv (frigjering frå fattigdom og svelt) til eit verdig kulturelt liv (feiring av deira eiga kulturelle arv som ein del av menneskeleg kultur).
Konseptet verdigheit er vidt delt på tvers av menneskeleg historie, frå tradisjonane i buddhismen (alle har buddha sin natur i seg) til stoisismen (dignitas eller verd som delast av alle rasjonelle vesen); FN si menneskerettsfråsegn opnar med å anerkjenne den “medfødde verdigheita” til alle “medlemmar av menneskeslekta”. Men verdigheit er ikkje eit a priori faktum for menneskeslekta (som humanismen eller liberalismen hevdar); han må produserast etter kvart som me kjem oss vekk frå den undertrykkande elenda (fattigdom, analfabetisme) og formar verdige liv (som sosialismen argumenterer for). Det er, med andre ord, ei materiell kraft som må forme vår verdigheit. Ein politikk for å produsere verdigheit er ein sosialistisk politikk, trass i at andre kan adoptere eitt eller anna element av det sosialistiske programmet. Det er ikkje noko prov i verda for at det kapitalistiske systemet kan frigjere alle folk frå eit liv i vanære: kapitalismen skapar i seg sjølv former for ulikskap og vanære. Difor er alle prosjekt som søkjer verdigheit for alle sosialistiske prosjekt.
Eitt av dei mest kompliserte aspekta ved vår noverande verdstilstand er at medan det er kaos i Nord-Atlanteren verda, verkar det som det er ei aukande kjensle av stabilitet i delar av Søraust- og Aust-Asia. Dei gamle imperialistmaktene held fram med å insistere på ei verd av innsparing, gjeld og krig — fæle idear som gjev sorg til milliardar av menneske, frå palestinarane som står andsynes det israelske folkemordet til dei som døyr av svolt i deira eigne heimar fordi deira usikre arbeid ikkje gjev dei nok til å overleve.
I mellomtida, særleg frå Kina, er bodskapen klar: vi må arbeide for fred og utvikling for å skape ei delt framtid for menneskeslekta. Dette er eit kall som i aukande grad verkar meir attraktivt for folk rundt om i verda. Det er her dei omdanna liberale og sosialdemokratane verkar so avkopla frå røynda: dei er vande med den kalde krigen sitt liberale språk om autoritarianisme, og er uviljuge til å anerkjenne dei store framstega som er gjort mot alle odds på stader som Kina og Vietnam for å løfte deira befolkningar ut av fattigdom, for å byggje nye, kvalitets-produktivkrefter [quality productive forces], og for å tilby teknologioverføring og økonomisk og teknisk samarbeid for industrialiseringa av store delar av den globale sør som har lidd under åket av den nykoloniale strukturen i globaliseringa. Kina og andre asiatiske land har ikkje løyst problema i verda; dei tilbyr ikkje ein “ferdig” modell for utvikling. Men dei tilbyr ei haldning til verda — fred og utvikling — som er langt meir attraktiv enn den som vert tilboden av dei gamle Nord-Atlanterhavsstatane i liberalismen sitt namn — innsparing, gjeld og krig.
Det er ikkje som om dei omdanna liberale og sosialdemokratar er so ivrige etter å byggje masserørsler og gje frå seg statsmakt. Dei trur at statsmakt kan vinnast gjennom valurnene i liberale demokrati og at dette kan gjerast ved å distansere seg grunnleggande frå målet om sosialisme, frå historia til sosialismen, og frå den faktiske erfaringa med sosialistiske statsprosjekt. Men det ville vore ei uthola statsmakt, fordi det ville tyde å ta over kontor utan å ha makt, utan å byggje dei rørslene og politiske organisasjonane som kjem med ei massebase som er gripen av klårleik, sjølvtillit og ein appetitt for å realisere full menneskeleg verdigheit. Klassekampen er framleis den sentrale kampfronten for å produsere dei verdige hovudpersonane i framtida.
Verda vil fram mot sosialisme.
Vijay Prashad er leiar for Tricontinental: Institute for Social Research. Prashad sine nyaste bøker er On Cuba (med Noam Chomsky, The New Press, 2024) og The International Monetary Fund Suffocates the World (med Grieve Chelwa, Inkani Books, 2025).
Forfattaren er takksam for det enorme bidraget frå Atilio Boron, Atul Chandra, Carlos Ron, Evgeny Morozov, Grieve Chelwa, John Bellamy Foster, Li Bo, Manolo De Los Santos, Michael Brie, Miguel Stedile, Mika Erskog, Shiran Illanperuma, Srujana Bodapati, Stephanie Weatherbee Brito og Sudhanva Deshpande.
Henta frå: https://monthlyreview.org/articles/the-world-wants-to-advance-to-socialism/
Notar
Essensen i kritikken av høgre ekstremisme av ein spesiell type og av nyliberalisme er henta frå Tricontinental: Institute for Social Research, The False Concept of Populism and the Challenges Facing the Left: A Conjunctural Analysis of Politics in the North Atlantic, Dossier nr. 83, desember 2024, og Tricontinental, “Ten Theses on the Far Right of a Special Type: The Thirty-Third Newsletter” (2024), 15. august 2024, thetricontinental.org.
Friedrich Hayek, The Road to Serfdom (London: Routledge, 1944). Om dei vedvarande arvene etter Hayek og desse ideane, sjå Quinn Slobadian, Hayek’s Bastards: Race, Gold, IQ, and the Capitalism of the Far Right (Princeton: Princeton University Press, 2025).
Den mest innsiktsfulle kritikaren av heile tradisjonen med «teknoføydalisme» er Evgeny Morozov, fyrst i eit tidleg essay, “Critique of Techno-Feudal Reason”, New Left Review, nr. 133/134 (januar–april 2022); og nylegare i “What the Techno-Feudalism Prophets Get Wrong”, Le Monde Diplomatique, august 2025, mondediplo.com. Den mest overtydande kritikken av “tredje vegen” er av Alex Callinicos, Against the Third Way: An Anti-Capitalist Critique (London: Polity, 2001). Susan Watkins kallar kløktig herredømet til den “tredje vegen” sin Labour-blairisme “vektlaus hegemoni” i “A Weightless Hegemony: New Labour’s Role in the Neo-Liberal Order”, New Left Review, nr. 25 (januar–februar 2004).
Den breiare historia er i boka mi: Vijay Prashad, The Darker Nations: A People’s History of the Third World (New York: The New Press, 2007).
Heile historia er i Grieve Chelwa og Vijay Prashad, How the International Monetary Fund Suffocates Africa (Johannesburg: Inkani Books, 2025).
Fernando van der Vlist, Anne Helmond, og Fabian Ferrari, “Big AI: Cloud Infrastructure Dependence and the Industrialisation of Artificial Intelligence”, Big Data and Society 11, nr. 1 (januar–mars 2024).
Merk: Dette essayet fokuserer på forsøk på å gjenopplive liberalisme og sosialdemokrati i det globale nord. Eit framtidig essay vil handla meir spesifikt om liberalisme og sosialdemokrati i det globale sør, som har sitt eige spekter av syn og særpreg; i det essayet vil eg utvida om framkomsten av unike typar sosialdemokratisk politikk som kjem frå gamle antikoloniale politiske frontar, og spesifikt analysere revitaliseringa av religiøs velferdspolitikk.
Alliance of Democracies, Democracy Perception Index 2024 (København: Lantana, 2024), allianceofdemocracies.org.
Barbara Arneil, John Locke and America: The Defense of English Colonialism (Oxford: Clarendon Press, 1996); Paul Cochran, «John Locke on Native Right, Colonial Possession, and the Concept of Vacuum Domicilium», The European Legacy: Towards New Paradigms 23, nr. 3 (september 2018): 225–50; Peter Olsen, «John Locke’s Liberty Was for Whites Only», New York Times, 25. desember 1984.
Michel-Rolph Trouillot, Silencing the Past: Power and the Production of History (Boston: Beacon Press, 1995).
Omgrepet “verdsanden” kjem frå eit brev som G.W.F. Hegel skreiv til venen sin Friedrich Immanuel Niethammer den 13. oktober 1806.
Karl Marx og Friedrich Engels, Collected Works (New York: International Publishers, 1975), bind 3, s. 155.
Marx og Engels, Collected Works, bind 11, s. 331.
Karl Marx og Frederick Engels, Selected Works, bind 3 (Moskva: Progress Publishers, 1973), s. 19; Karl Marx, Texts on Method (Oxford: Basil Blackwell, 1975), s. 195.
Vijay Prashad, Red Star Over the Third World (New Delhi: LeftWord, 2017).
Heile denne tradisjonen vil verte utdjupa i ei bok, October, som eg vil presentere om nokre år.
V.I. Lenin, Imperialism, the Highest Stage of Capitalism (New Delhi: LeftWord Books, 2000), s. 40.
José Carlos Mariátegui, An Anthology (New York: Monthly Review Press, 2011).
Om liberalisme under den kalde krigen, sjå Samuel Moyn, Liberalism Against Itself: Cold War Intellectuals and the Making of Our Times (New Haven: Yale University Press, 2024).
USA bomba Korea og Vietnam på ein grusom måte i namnet til liberalisme. Sjå Samir Amin, The Liberal Virus: Permanent War and the Americanization of the World (New York: Monthly Review Press, 2004).
For eit generelt syn på dei intellektuelle debattane i Kina, sjå dei regelmessige utgåvene av Wenhua Zongheng produsert av Tricontinental: Institute for Social Research, på thetricontinental.org/wenhua-zongheng.