Welfare for Markets: A Global History of Basic Income – bokmelding

Av Dominic Alexander (frå https://www.counterfire.org/article/welfare-for-markets-a-global-history-of-basic-income-book-review/)

Welfare for Markets avdekkjer dei neoliberale lenkjene til grunninntekt og hjelper til med å forklare kvifor det ikkje er ein nyttig krav for venstresida, argumenterer Dominic Alexander.

Pandemien førte til ein gjenoppblomstring i argumentasjonen for ideen om ein vilkårslaus grunninntekt, sidan regjeringar raskt måtte finne måtar å støtte folket på under nedstenginga, medan den økonomiske livet var frosset. Den mest politisk merkbare aspekten av denne politikken er at ho får støtte frå ei rekke personar både frå høgresida og venstresida. La oss, for augneblinken, leggje til side diskusjonen om kva om det kan vere eit gjennomførbart eller progressivt program, og heller sjå på den intellektuelle historikken til ideen som ein viktig måte å orientere ein analyse av fortrinn eller manglar.

Det blir hevda at grunninntekt har ein lang og framståande historie, som koplar dagens program til radikale skikkelsar frå fortida, som Tom Paine og Thomas Spence, den agrariske kommunisten som levde på same tid som Paine, og til og med heilt tilbake til det gamle Roma (s. 14). Men Anton Jäger og Daniel Zamora Vargas i Welfare for Markets avviser kategorisk tanken om radikale røter. Førindustrielle klassesamfunn oppkasta alltid spørsmål om rettar til eigedom, særleg når ulikskapen voks påfallande, med store delar av befolkninga drivne bort frå jorda, og frå deira levebrød, av den veksande konsentrasjonen av jord i aristokratiet sine hender.

Difor måtte den seinromerske republikken innføre kornfordeling for å støtte det urbane ‘proletariatet’, og krav om jordreform vart teke opp av nokre populære leiarar. Likevel skal ingenting av dette, frå Gracchi til Thomas Mores Utopia, vurderast som ein del av den intellektuelle slekta til grunninntekt, seier forfattarane — og peikar på at alle desse påståtte føregjengarane var ein del av ein heilt annan diskurs om spørsmål knytt til fordeling av jord.

Dette blir verande kontrasten med meir moderne skikkelsar også. Thomas Spence sine planar, til dømes, involverte avskaffinga av privat eigedom i jord. Moderne førestillingar om ein grunninntekt er ganske ulike frå alle desse døma, nettopp fordi dei ikkje involverer ei utfordring av eigedomsstrukturen på nokon måte, medan Paine, Spence og andre var opptekne av i det minste å avskaffe den store jordeigedomsskikken; i Rights of Man (1791) hevda Paine optimistisk: ‘Eg trur ikkje at monarki og aristokrati vil halde fram i sju år til i dei opplyste landa i Europa’.¹

Forfattarane legg vekt på ein annan skilnad: at førindustrielle ordningar, som Thomas Mores, involverer støtte i natura i staden for pengar, som dei tek til å vere den definerande aspekten av moderne forslag til ein grunninntekt (s. 19). Likevel såg More sin Utopia også føre seg fellesskapseigedom i staden for privat eigedom, i motsetnad til moderne grunninntektsprogram. Det faktum at desse påståtte føregjengarane til grunninntektsforslag på 1900-talet utfordra eksisterande eigedomstilhøve, synest å vere den viktigaste skilnaden. Moderne idear om grunninntekt inneber ingen strukturell utfordring av eigedomstilhøve i det hele teke.

Kontantar og marknaden

Likevel kjem sentraliteten til pengar som eit middel for grunninntekt tydeleg fram i etterkrigstidenes diskusjonar, der kontantar fungerer som eit alternativ til velferdsstaten sin levering av tenester, som tok heile område av sosialt liv ut av rekkjevidda til marknaden. Ideen om ein grunninntekt gjeve i kontantar vart sett på av nokre tenkjarar nettopp som eit marknadsvenleg alternativ til sosialdemokratisk kollektivisme (s. 9).

Bortsett frå nokre få marginale døme, kjem moderne forslag til grunninntekt opphavleg frå miljøet til tidlege neoliberalistiske tenkjarar på 1940-talet, med Milton Friedman sin tanke om negativ inntektsskatt. Dette vakte interesse på høgresida, tydelegvis på grunn av potensialet som ein mekanisme for å rulle tilbake velferdsstatens ‘kollektivisme’ på kapitalismen: det var ein måte ‘å tilby minimal forsørging som ikkje hindra marknadens funksjon’ (s. 4). Det harmoniserte også med Friedrich Hayek sin ideologiske påstand om at sosialdemokratiet uunngåeleg var autoritært. ‘Pengar var “det største instrumentet for fridom som nokon gong vart oppfunne”’ (sitat frå Hayek, s. 5).

Grunninntekt gav ein mekanisme der spørsmålet om fattigdom kunne skiljast frå styringa av økonomien: “fattigdom ville i hovudsak bli takla utan tung statleg inngriping i økonomien, ved ganske enkelt å endre inntektsfordelinga i staden for ved offentlege arbeidsprogram eller trygdesystem” (s. 4). I den grad Friedman sin idé hadde nokre moglegheiter, er det klart at det gjorde det fordi høgresida søkte etter ein motoffensiv mot den sosialdemokratiske keynesianske konsensusen på den tida.

Likevel, medan den etterkrigstida økonomien blomstra, hadde den spirande neoliberalismen lita innverknad. Dei første teikna på ein komande krise på 1960-talet førte til auka merksemd for grunninntektspolitikk også på venstresida. Frykt for konsekvensane av automatisering var den første impulsen til å vurdere slike idear. Særleg i USA var eit betydeleg tap av produksjonsarbeidsplassar sentralt i ein veksande krise i dei indre byane, noko som særleg påverka svarte amerikanarar. Likevel forsterka ujamnleiken i det amerikanske velferdssystemet problemet og forklarer truleg den relativt større interessa på venstresida i USA enn i Storbritannia på den tida.

Tilbaketrekkinga til venstresida

I 1963 argumenterte ein manifest frå ei liberal amerikansk tenkjetank for at ‘venstresida, slik dei såg det, måtte “danne ein ny konsensus” som handla om erkjenninga av at “den tradisjonelle samanhenga mellom arbeid og inntekt [var] i ferd med å brytast’” (s. 56). Fråsegna fekk ei rekkje prominente underteiknarar, inkludert sentrale skikkelegar frå New Left, som Michael Harrington og James Boggs. Seinare viste også Martin Luther King Jr. interesse for ideen. Forfattarane syner at dette manifestet definitivt sette ideen om ei grunninntekt på dagsordenen i den offentlege debatten.

Likevel kan det òg bemerkast at fråsegna synte at liberal-venstre-tenkjarar responderte på veksande vanskar i etterkrigstidskonsensusen gjennom å adoptere ein markedsvennleg politikk som var populær blant høgresida, i staden for å argumentere for ei utviding av velferdsstaten eller økonomisk planlegging som svar på problem skapt av kapitalistisk utvikling. Andre reaksjonar var sjølvsagt mogleg. Ein viktig keynesiansk økonom, Hyman Minsky, karakteriserte ideane om grunninntekt som “eit teikn på ‘manglande evne til å få produksjonsprosessen til å svare på samfunnsmål’” (sitert, s. 7). Men heller enn å utdjupe kritikken av kapitalismen, føretrakk mange liberale og representantar for høgresida i sosialdemokratiet å gje rom for kritikk av ‘velferdsstaten’ og å akseptere ein dagsorden som ser på dei sosiale konsekvensane av kapitalistisk produksjon som uunngåelege. Intellektuelt var det kort veg frå dette til å akseptere den neoliberale mantraen ‘det finst ingen alternativ’.

Argumentet som Welfare for Markets byggjer på, er at den aukande populariteten til argument for grunninntekt kartlegg nyliberalismen sin intellektuelle framvekst, og dinest den faktiske innverknad som den har på samfunnet, noko som gjer grunninntekt til ein stadig meir naturleg og høveleg løysing på kapitalismen sine problem. Men dette skuldast delvis at nyliberalismen sin politiske dagsorden lukkast med å setje rammene for diskusjonen. Frå starten var det viktig for høgresida å skilje fattigdomsspørsmålet frå spørsmål om sosial ulikheit, slik at argumentet kunne handle om ‘løysingar’ på fattigdom som ikkje ville innebere store strukturelle endringar i samfunnet (s. 61-62). Ein venstreorientert kommentator, James Heartfield, meinte at å akseptere grunninntekt var eit råd om fortviling, eit tilbaketog frå forsøk på å kontrollere kapitalismen sitt hjarte, ‘produksjonssfæren’, slik at det faktisk er å ‘låse seg fast i nederlag’. I staden for å tvinge inntektene oppover, ved å setje ein minimumsgrense, ville grunninntekten truleg heller ‘føre til “eit press på lønnskrav” og gjere dei resterande Fordist-jobbane meir usikre’ (s. 124).

Slutten på utvikling

I utviklingsland har ein i stor grad gått over til kontantoverføringspolitikk (frå barnebidrag til mikrolån) som ein strategi, som forfattarane meiner er relatert til grunninntekt. Dette samanfaller ganske tett med samanbrotet til tidlegare utviklingsøkonomiske strategiar og det nyliberale regimet som vert pålagt av imperialistiske statar, gjennom IMF og internasjonal gjeld. I staden for at utviklingspotensialet trugar interessene til imperialistiske land, ‘vert ein smalare forståing av fattigdomsreduksjon og grunnleggande behov fremja, og problemet med global ulikskap og arbeidsdeling oversett’ (s. 144).

Den aukande nyttinga av kontantoverføringar til utviklingsland på 1990-talet var vona å stimulere lokal handelsaktivitet, innanfor nyliberale politiske rammer, men var også eit svar på dei katastrofale resultata av strukturelle tilpassingsprogram som vart pålagt av internasjonale organ (s. 151). Uansett var denne politiske vendinga tydelegvis fødd av tapet av vona om at ein postkolonial æra skulle bety at fattige nasjonar kunne frigjere seg frå strukturene for imperialistisk utnytting.

Dei sviktande forsøka på å redusere ulikskap i den utviklande verda følgjer difor sigrane for neoliberalismen internasjonalt. Likevel syner forfattarane at delar av den vestlege venstresida omfamna ideen om ein grunninntekt noko tidlegare som ein del av ein avvisning av velferdsstaten som patriarkalsk og autoritær. I nederlandske anarkistmiljø frå 1970-talet rørte ein ‘anti-arbeid’-straum seg mot grunninntekt som svar på ‘destabiliserande konsekvensar’ av nye ‘kybernetiske teknikkar’ på samfunnet, og ‘på eit tidspunkt med attendetrekking for den skrøpelege nederlandske fagrørsla’ (s. 98 og s. 95).

Med andre ord førte frykta for automatisering, blant andre problem, nokre til å ta for gjeve at organisert arbeidskraft si evne til å utfordre kapitalen var knekt, og at venstresida måtte finne heilt nye tilnærmingsmåtar. Sjølv om den tidlege bølgja av automatisering påverka nokre store industriar, med dårlege sosiale følgjer i USA med si svake versjon av velferdsstaten, var argumentet om at dette innebar slutten på industriell klasseorganisering sterkt overdrive. Den økonomiske krisa og dei politiske nederlaga på 1970-talet forsterka likevel denne pessimistiske tendensen i delar av venstresida.

Neoliberalismen sin æra

Den sjølvpålagde tilbaketrekkinga til intellektuelle på venstresida nådde til og med det punktet at André Gorz absurd nok, i 1994, skreiv at derom sosialisme handla om arbeidarfridom, so var sosialistar berre elitistiske ideologiske talspersonar for dei 15 prosent som framleis hovudsakleg definerte seg sjølv ut frå arbeidet deira (sitert, s. 175). Gorz hadde då blitt overtydd om at arbeidarklassen ikkje lenger, om den nokon gong var det, var den sentrale revolusjonære subjektet, slik Marx hadde postulert — ei retning som ei heil rekke venstreintellektuelle gjekk i, særleg på 1980-talet. Denne vendinga, ofte mot ulike former for postmodernisme, var utan tvil eit resultat av arbeidarrørsla sine nederlag: ‘Mange venstreorienterte snudde seg til grunninntekt som eit substitutt for fortvilte utopiar’ (s. 175). For nokre gjekk dette hand i hand med ei fullstendig forlating av sjølve konseptet klasse i marxistisk forstand.

Snodig nok ser det ut til at forfattarane av Welfare for Markets aksepterer nokre av desse standpunkta, og refererer på eit tidspunkt til venstresida sitt ‘arbeidar-dogme’ [workerist dogma] (s. 95), kanskje fordi dei ser neoliberalismen som noko som har endra samfunnet fundamentalt, gjort det meir atomisert og marknadsorientert, og difor fiendtleg innstilt til verdiar knytt til den sosialdemokratiske velferdsstaten. Uansett korleis det måtte vere, er det ikkje eit dogma å sjå på arbeid som sentralt for kapitalismen og kampen mot den. Gorz sin kritikk av ‘arbeidarisme’ er særleg uplassert; uavhengig av korleis folk ‘definerer seg sjølv’, bert arbeidet verande livsdefinerande for det store fleirtalet av folk, om vi liker det eller ikkje. Sigrane til neoliberalismen har ført til ein nedgang i arbeidsvilkår i sektor etter sektor over heile verda, med stagnerande løningar på lang sikt for fleirtalet, og auka arbeidstid.

Sjølv med teknologiske framsteg er arbeid framleis den einaste kjelda til meirverdi for kapitalen, og organiserte arbeidarar har framleis ein enorm potensiell makt. Omgreinga av kapitalen i løpet av den neoliberalistiske perioden har utvilsamt medført ei forskyving i dei særskilde stadene for arbeidarar si makt. Logistikk, til dømes, vert stadig viktigare, men likevel er økonomien avhengig av tenestearbeidarar av alle slag, frå lærarar til transportarbeidarar. Det må ikkje gløymast at automatiseringsbølgja på 1950- og 1960-talet ikkje nådde dei apokalyptiske spådommane om slutten på arbeidsplassar. Det same er truleg sant for den noverande teknologiske bølgja. Overdriven frykt for ein teknologisk apokalypse for arbeidskrafta si makt er eit nyttig våpen som kapitalistar kan nytte for å disiplinere arbeidarar. Det må òg hugsast at selskapa involvert i AI og relatert teknologi generelt vert finansierte gjennom reklame, så overdriving er òg deira botnlinje.

Arbeidarar har framleis makt

Noverande kampar om levekostnader har potensial til å, i det minste, gjenopprette balansen i klassekreftane i samfunnet. Arbeidarar som tidlegare blei sett på som umoglege å organisere, organiserer seg, som til dømes ADCU , eller hos Amazon. Dei som hevda at neoliberalismen hadde ført til ein uoppretteleg atomisering av samfunnet, vert synt å ha teke feil. På slutten av 1800-talet meinte ein at berre faglærte arbeidarar kunne organisere seg, men New Unionism på 1880-talet organiserte heile nye sektorar, mest kjent blant havnearbeidarar. Vi kan vone at ei slik vending er i ferd med å skje igjen, men å samtykke til å kjempe på neoliberalismen sin eigen grunn er ikkje ein måte å krystallisere den moglegheita på.

Grunninntekt har vore attraktivt for høgresida i ei god stund, og blir no støtta av kjente teknologibillionærar, som Mark Zuckerberg (s. 3). Opphavleg var politikken attraktiv for høgresida delvis for å skilje spørsmålet om fattigdom frå ulikskap og eliminere rolla til ‘fagforeiningsaktivitet, offentleg eigarskap eller sentral planlegging’ (s. 8). Den verda høgresida forkjemparar for grunninntekt ser føre seg, er ein der kontante overføringar skulle erstatte leveringa av offentlege tenester (s. 166). Filantropi innanfor teknologisektoren undrar seg ‘om vi skal investere ein dollar i eit sjukehus, kunne det vere betre å gje den dollaren i kontantar til folk so dei kan finne dei helseressursane dei treng?’ (sitert, s. 168). For høgresida ville grunninntekt opne døra for å krevje fullstendig og endeleg privatisering av alle offentlege tenester, inkludert helse og utdanning.

Som forfattarane peikar på ved fleire høve, har det alltid vore sterke argument for at tenester som helsetenester ikkje kan leverast på ein skikkeleg måte på individuell basis, men berre er gjennomførbare på kollektivt vis. Før NHS vart svekkja under den langvarige angrepet gjennom førti år med underfinansiering og skjult privatisering, synte det seg at slik kollektive løysingar var den mest effektive måten å gje svært gode helsetenester til heile befolkninga på. Sjølv no er kontrasten til helsetenester i USA tydeleg.

Tilhengjarar av grunninntekt på venstresida kan kanskje protestere med at dette ikkje er retninga programmet deira ville ta. Det endar likevel i eit spørsmål om strukturell makt. Å innføre grunninntekt utfordrar ikkje kapitalistisk klassemakt i det heile. Dette står i kontrast til den opphavlege naturen til NHS, som isolerte ein stor del av sosialt liv frå marknaden, noko som forklarar kvifor den styrande klassa hatar det so mykje. Då eit grunninntektssystem fyrst vart innført, ville det difor vere press for å senke minimumsinntektsnivået og forkaste gjenværande offentlege tenester. Ved det minste økonomiske tilbakeslaget, ville det verte krav om at nasjonen ikkje kan ha råd til eit så høgt nivå av forsyning, og det må gå ned av omsyn til konkurranseevne, nasjonalgjeld, eller kva annan påskot som er lett tilgjengeleg. Likeins ville alle offentlege tenester vere endå meir sårbare for krava om innsparingspolitikk enn dei allereie er.

So er det spørsmålet om grunninntektnivået ein skal setje, noko forfattarane merkar seg at alltid er ein utfordrande debatt: ‘tilstrekkelege grunninntekter var uråd å finansiere, medan overkommelige grunninntekter vert verande utilstrekkelege’ (s. 88). Om venstresida og fagrørsla hadde tilstrekkeleg politisk vekt til å gjere grunninntekta høveleg, ville vi kunne oppnå mykje meir enn ein slik politikk. I alle høve vil grunninntekt ikkje gjere noko for å byggje eller verne arbeidarklassen si makt i seg sjølv, og uansett kva intensjonar som låg bak innføringa, ville det late kapitalen ha uhemma evne til å angripe levestandarden med éin enkel spake. I ein klassebasert samfunn handlar spørsmålet alltid i siste instans om maktbalansen mellom klassane. Grunninntekt som ein politisk agenda søkjer å unngå det spørsmålet om makt, og er eit knefall for kapitalistleiren. Welfare for Markets er ein velvald tittel for ein opplysande analyse av den intellektuelle historia til grunninntekt.

1. Thomas Paine, Rights of Man (London: C.A. Watts & Co. 1937), p. 127]